آیا «آسمان زرد» کرونا را تشدید می‌کند؟

مشاهدات میدانی در شهر تهران، وجود آلودگی در لایه‌های پایینی جو را تایید می‌کند. شش آلاینده هوای تهران را که دو مورد آن از نوع ذره و چهار مورد آن از نوع گاز هستند، می‌توان به دو دسته آلاینده‌های اولیه و ثانویه تقسیم کرد. آلاینده اولیه به گازها و ذراتی گفته می‌شود که به‌ طور مستقیم از اگزوز خودروها یا سایر منابع آلاینده، مثل کارخانه‌ها و فعالیت‌های صنعتی وارد جو می‌شود. آلاینده ثانویه نیز به گروهی از آلاینده‌ها اطلاق می‌شود که از تجزیه و ترکیب شیمیایی آلاینده‌های اولیه در آسمان تولید می‌شوند. در این تقسیم‌بندی «ازن» به‌ عنوان منشأ آلودگی تابستانی تهران، یک آلاینده ثانویه به شمار می‌آید که آسیب آن از ذرات معلق (PM) که آلاینده زمستانی تهران هستند، دست‌ کمی ندارد.

آسمان تهران از ابتدای تابستان تاکنون در بهترین وضعیت به رنگ زرد گزارش شده است؛ یعنی کیفیت ازن در آسمان، قابل قبول و شاخص آن عددی بین ۵۱ تا ۱۰۰ واحد بوده است اما حتی یک روز پاک (با نماد رنگی سبز) در این مدت گزارش نشده است. در بقیه روزها نیز اوضاع به مراتب بدتر بوده؛ به‌ طوری که در مجموع ۱۷ روز وضعیت هوا «نارنجی» (ناسالم برای گروه‌های حساس با شاخص بین ۱۰۱ تا ۱۵۰ واحد) و یک روز «قرمز» (ناسالم برای همه با شاخص بین ۱۵۱ تا ۲۰۰ واحد) بوده است. روز قرمز تهران از نظر غلظت ازن، ۱۸ تیر ۱۴۰۰ بود که شاخص کیفیت این آلاینده ۱۶۲ واحد ثبت شد.

میانگین شاخص کیفیت هوا به لحاظ غلظت ازن در آسمان تهران از ابتدای تابستان امسال تاکنون حدود ۹۵ واحد، یعنی در محدوده مرزی تنزل به وضعیت ناسالم برای گروه‌های حساس بوده که این خود نشان می‌دهد، حتی در روزهای زرد که اصطلاحا کیفیت هوا قابل قبول گزارش می‌شود، غلظت ازن در جو مقادیر نسبتا بالایی داشته است. میانگین غلظت گاز ازن در مردادماه امسال نیز ۷۶ و در روزهای سپری‌شده از شهریور ۷۷ واحد بوده است. این در حالی است که در یک ماه بهاری مثل اردیبهشت امسال، میانگین غلظت آلاینده ازن ۵۹ واحد بوده است که وضعیتی به‌مراتب بهتر از تابستان را منعکس می‌کند.

ازن یک آلاینده گازی است که مستقیما از منابع آلاینده روی کره زمین منتشر نمی‌شود. این گاز، بی‌رنگ است و بعضا در گزارش‌های رسمی بویی شبیه به هوای تازه به آن نسبت داده شده است. بنابراین بر خلاف ذرات معلق به صورت مستقیم با چشم دیده نمی‌شود. زمانی که گرما و دمای هوا بالا باشد و شدت تابش نور خورشید افزایش پیدا کند، بستر مناسب تولید این آلاینده ثانویه ایجاد می‌شود و گازهای منتشرشده از اگزوز خودروها همچون اکسیدهای نیتروژن، تحت تاثیر دمای بالا دچار واکنش شیمیایی شده و یک اتم اکسیژن خود را از دست می‌دهند. این اتم اکسیژن آزادشده با مولکول‌های اکسیژن در جو ترکیب می‌شود و در نهایت ازن یا همان «O3» ایجاد می‌شود. هر چه دما از ۳۰ درجه بالاتر برود، میزان تولید ازن در جو بیشتر می‌شود و این در حالی است که در مردادماه امسال میانگین دمای هوای تهران حدود ۳۸ درجه بوده است. ضمن این که در برخی از روزها دمای ظهر میانه تابستان بیش از ۴۰ و بعضا تا ۴۲ درجه گزارش شده است. در گزارش‌های رسمی این‌ طور آمده که عموما ازن در تهران از ساعت ۱۵ تا ۱۸ بیشترین غلظت را دارد.

وضعیت غلظت ازن طی تابستان امسال در حالی نامطلوب است که در شهر تهران بخشی از داده‌های مرتبط با آلودگی از این نوع سانسور می‌شود. در حال حاضر ۷۰ درصد ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوای شهر تهران با نشانگر خاموش اندازه‌گیری ازن در حال فعالیت هستند؛ به نحوی که در ۲۴ نقطه از مجموع ۳۴ نقطه‌ای که ایستگاه سنجش آلودگی فعال در آنها مستقر است، غلظت ازن اندازه‌گیری و اعلام نشده است. البته در مورد ایستگاه‌های سنجش در برخی بخش‌های سامانه کنترل کیفیت هوا تعداد ۳۴ و در برخی بخش‌های این سامانه ۴۲ ایستگاه گزارش شده است. به این ترتیب روزهای آلوده به ازن در حالی اعلام می‌شود که عملا سنجش این آلاینده با سانسور مواجه است. البته این وضعیت در مورد برخی دیگر از آلاینده‌ها در برخی از ایستگاه‌ها نیز صدق می‌کند و مشکل خاموش‌بودن ابزار سنجش غلظت آلاینده‌های دیگر نیز در جای خود قابل بررسی است. این دومین نقص خطرناک ایستگاه‌های آلودگی هواست. نخستین نقص که سال‌هاست شناسایی شده و «دنیای اقتصاد» نیز در سال‌های اخیر به آن پرداخته، اما ظاهرا هیچ واکنش محسوسی برای اصلاح به دنبال نداشته است، تعداد و پراکندگی ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا در پایتخت است.

با یک نگاه کلی روی نقشه می‌توان به این نکته پی برد که برخی از مناطق آلوده تهران فاقد ایستگاه کافی هستند اما برخی مناطق دیگر که هوای عموما سالم‌تری دارند، از تعداد ایستگاه‌های بیشتری برخوردارند. به‌ عنوان مثال در هر یک از دو منطقه شمالی «یک» و «دو» تهران، سه ایستگاه سنجش آلودگی وجود دارد؛ در حالی که در برخی از مناطق جنوبی شهر تهران که کانون آلودگی هستند، یک یا دو ایستگاه وجود دارد.

از سوی دیگر تهران حدود ۳۵۰ محله دارد که اگر قرار باشد در هر محله فقط یک ایستگاه سنجش آلاینده‌ها مستقر باشد، تعداد ایستگاه‌ها باید به ۱۰ برابر وضع موجود افزایش یابد.

همچنین یک مطالعه دانشگاهی نشان می‌دهد که جانمایی ایستگاه‌های سنجش آلودگی هوا باید به نحوی باشد که آثار مثبت طرح‌های ترافیکی به واسطه آنها قابل سنجش باشد. این در حالی است که در محدوده طرح ترافیک شهر تهران که مهم‌ترین طرح کاهنده آلودگی و ترافیک حال حاضر پایتخت محسوب می‌شود، هیچ ایستگاهی نصب نشده است. طبعا هر چه تعداد ایستگاه‌ها بیشتر و توزیع مناسب‌تری داشته باشد، اطلاعات جامع‌تری در اختیار محققان و تصمیم‌گیران محیط زیست قرار می‌گیرد و اقدام چهارم برای رفع نواقص فنی شاخص آلودگی هوا، توزیع مناسب ایستگاه‌ها بر اساس نیاز کنونی شهر و متناسب با محدوده‌های ترافیکی است؛ چرا که حتی ایستگاه‌های موجود نیز در جانمایی از الگوی معناداری تبعیت نمی‌کنند.

در این مطالعه تاکید شده که باید در محدوده خط حریم شهر تهران ۸ ایستگاه سنجش آلودگی نصب شود. این مطالعه پهنه شهر تهران را به ۱۱ قسمت تقسیم و توصیه کرده که در هر پهنه حداقل ۳ یا ۴ ایستگاه جانمایی شود. نگاهی به نقشه فعلی ایستگاه‌های آلودگی‌سنج مدیریت شهری نشان می‌دهد که در شرقی‌ترین و غربی‌ترین نقطه شهر تهران و نیز در محدوده شمال‌ غربی و جنوب‌ غربی شهر، ایستگاه کافی وجود ندارد. رفع این نقص با دقت در جانمایی ایستگاه‌های موجود و جدید و بهینه‌کردن نقشه جانمایی ایستگاه‌ها ممکن است.

در عین حال کارشناسان معتقدند که اگر قرار باشد شاخص کیفیت هوا بر اساس بیشترین میزان شاخص ایستگاه‌های مختلف محاسبه شود، دسته‌بندی ایستگاه‌های موجود به انواع ترافیکی و غیر ترافیکی لازم است؛ چراکه اطلاعات ایستگاه‌های ترافیکی به دلیل مجاورت کامل با کانون آلودگی ناشی از خودرو برای شهروندان گمراه‌کننده بوده و معمولا در اعلام شاخص استفاده نمی‌شود.

در کنار این نقص اولیه، نقص دوم نیز اکنون مشخص شده که به صورت خاموشی یکسری از ایستگاه‌های سنجش آلودگی اصلی از جنس تابستانی است. نشانگرهای خاموش برخی آلاینده‌ها در برخی ایستگاه‌ها یک نقص و خطر عمده دارد؛ به‌ویژه در تابستان امسال که موج پنجم کرونا به‌عنوان یک بیماری ریوی کشنده، در کشور جان شهروندان را نشانه رفته است. در صورتی که گزارش‌های محاسبه غلظت آلاینده‌ها بدون سانسور محاسبه شود، چه‌بسا رد پای آسمان زرد و نارنجی تهران در ماه‌های تابستانی، در افزایش مرگ‌ومیر کرونایی نیز مشاهده شود.

انتشار ازن در جو با غلظت بیش از حد مجاز بر اساس گزارش‌های رسمی شرکت کنترل کیفیت هوای شهر تهران دست‌ کم شش آسیب به دنبال دارد. تخریب اندام‌های تنفسی، مشکلات تنفسی، عفونت ریه، التهاب جداره ریه، زخم دائمی در بافت ریه و کاهش عملکرد ریه شش آسیبی است که انتشار ازن در هوا برای شهروندان به دنبال دارد و طبعا این موضوع می‌تواند ریه را در برابر کرونا به‌مراتب آسیب‌پذیرتر کند.

در واقع همه عوارض ازن از نوع درگیری دستگاه تنفسی است و از آنجا که کرونا نیز مستقیما دستگاه تنفسی را دچار مشکل می‌کند، آسیب‌پذیری افراد در معرض ریه می‌تواند در برابر کرونا به مراتب جدی‌تر باشد.

داده‌های رسمی ثبت‌شده از شاخص کیفیت هوا به لحاظ آلاینده ازن نشان می‌دهد که در یک دهه اخیر هر چه جلوتر آمده‌ایم، تعداد روزهای آلوده به لحاظ این آلاینده تقریبا همیشه افزایشی بوده است. مقدار آلودگی با ازن در سال ۹۵ فقط یک روز گزارش شده، اما این مقدار در سال ۹۷ به ۱۶ روز و در سال ۹۸ به ۲۵ روز رسید. در سال گذشته نیز تعداد روزهای آلوده به ازن در تهران ۴۲ روز گزارش شد. البته در طول این سال‌ها پارامتر افزایش تعداد ایستگاه‌ها یا افزایش حسگرهای اندازه‌گیری ازن می‌توانست در واقعی‌تر شدن آمار موثر بوده و زمینه‌ساز افزایش روزهای ثبت‌شده به‌عنوان «آلوده به ازن» باشد.

آن چه مهم است این است که سانسور شاخص کیفیت هوا در شهر تهران به دلیل وجود تابلوهای خاموش سنجش آلودگی سبب می‌شود گزارش‌های آماری از وضعیت شاخص با توجه به فقدان دقت کافی به دلیل کمبود داده معتبر، قابلیت استناد خود را از دست بدهد و از طرفی حساسیت مردم و سیاستگذاران به این موضوع کم‌رنگ شود. این در حالی است که انتشار گزارش کامل و واقعی از مقدار آلودگی با ورژن تابستانی می‌تواند به مثابه زنگ خطر، مسئولان را نسبت به اهمیت مداخله برای کاهش این جنس از آلودگی هوشیارتر کند و مردم نیز با اطلاع از وضعیت آلودگی هوا می‌توانند برای این که کمتر در معرض خطر باشند، برنامه‌های خود را به شکلی تنظیم کنند که در صورت عدم ضرورت، در روزهای آلوده به ازن که اتفاقا با چشم قابل تشخیص نیست، از خانه خارج نشوند.

نکته مهم دیگر این است که نامرئی‌بودن آلودگی از ناحیه ازن نباید این تصور را ایجاد کند که ایجاد این آلودگی هیچ ارتباطی با ترافیک ندارد و با این نتیجه‌گیری نادرست، انتخاب‌های نادرست ترافیکی مثل تردد با خودروی شخصی توسط گروهی از شهروندان تداوم پیدا کند. شهروندان باید بدانند انتخاب‌های ترافیکی آنها حتی در فصل گرم سال هم می‌تواند به آلودگی هوا منجر شود و اتفاقا این آلودگی کودکان را بیش از بزرگسالان در معرض خطر قرار می‌دهد و ریه آنها را که اغلب فعالیت زیادی در محیط بیرون خانه دارند، هدف می‌گیرد. بنابراین هر رفتار درست ترافیکی می‌تواند به کاهش آلودگی روزهای گرم تابستانی کمک کند.»