از «گاو» مهرجویی تا «داش آکل» کیمیایی / مهم‌ترین فیلم‌های اقتباسی سینمای ایران

به گزارش خبرنگار برنا، سینمای ایران نیز با اقتباس بیگانه نبوده و در تاریخ سینمای ما می‌توان فیلم‌های بسیاری را با فیلمنامه‌های اقتباسی مثال زد اما میزان این آثار در قیاس با میزان تولیدات سینمای ایران در حدود یک قرنی که از آغاز حیاتش می‌گذرد بسیار اندک است که شاید محدودیت‌های همیشگی، حساسیت‌هایی که نویسنده‌های ایرانی نسبت به آثار خود دارند، عدم وجود سینمای صنعتی، مطالعه‌گریزی، ضعف ادبیات ما در قصه‌پردازی، کمبود منابع ادبی برای اقتباس و... می‌تواند از دلایل این اتفاق باشد.

با این حال می‌توان چند فیلم موفق از سینمای ایران را مثال زد که اتفاقاً برخی از این آثار جزو بهترین آثار تاریخ سینمای ایران نیز هستند.

در ادامه به معرفی چند سینماگر که بیش از سایر سینماگران به سراغ اقتباس رفته‌اند می‌پردازیم.

داریوش مهرجویی:

شاید داریوش مهرجویی را بتوان فعال‌ترین سینماگر ایرانی در عرصه اقتباس از آثار ادبی دانست. او همواره با شناختی کامل از ادبیات و ساختار دراماتیک فیلمنامه‌های سینمایی توانسته داستان‌ها و رمان‌های مناسبی را برای اقتباس انتخاب کند که بعضاً فیلم‌هایش از بهترین آثار تاریخ سینمای ایران نیز شده‌اند.

شاید مطرح‌ترین اثر اقتباسی مهرجویی را بتوان فیلم سینمایی «گاو» دانست که با اقتباس از داستان «عزاداران بیل» نوشته غلامحسین ساعدی ساخته شده است.

«گاو» یکی از مهم‌ترین فیلم‌های موج نوی سینمای ایران است که در زمان پخش بسیار مورد توجه قرار گرفت. «گاو» از اولین فیلم‌های ایرانی بود که در غرب و اروپا مورد توجه و تحسین قرار گرفت و حتی توانست جایزهٔ فیپرشی جشنواره فیلم ونیز ۱۹۷۱ را به دست آورد.

داریوش مهرجویی علاوه بر «گاو» فیلم‌های دیگری هم با فیلمنامه‌های اقتباسی ساخته است که «دایره مینا»، «درخت گلابی» و «مهمان مامان» از جمله این آثار هستند. مهرجویی علاوه بر داستان‌ها و رمان‌هایی ایرانی از آثار نویسندگان خارجی نیز اقتباس کرده است که «سارا» و «اشباح» با اقتباس از آثار هنریک ایبسن از مطرح‌ترین این آثار هستند.

ناصر تقوایی:

ناصر تقوایی یکی دیگر از سینماگران ایرانی است که همواره توجهی ویژه به ادبیات داشته و چند اثر اقتباسی خوب در کارنامه او به چشم می‌خورد.

سریال «دایی جان ناپلئون» یکی از مطرح‌ترین آثار ناصر تقوایی است که با اقتباسی از رمان ایرج پزشکزاد ساخته شده است.

«آرامش در حضور دیگران» اولین فیلم سینمایی تقوایی است که در سال 1351 با اقتباس از «واهمه‌های بی‌نام و نشان» غلامحسین ساعدی ساخته شده است. این فیلم در زمان ساخت با استقبال خوبی از سوی منتقدان روبرو شد.

«آرامش در حضور دیگران» در سال ۱۳۴۸ جلوی دوربین برده شد. فیلم در تابستان سال ۱۳۴۹ تنها یک‌بار در جشن هنر شیراز به نمایش درآمد و پس از آن توقیف شد و در نهایت پس از چهار سال و کش و قوس‌های بسیار، فیلم به نمایش عمومی درآمد اما این بار هم با اعتراض و شکایت جامعه پرستاران پس از دو هفته از پرده پایین کشیده شد.

تقوایی علاوه بر «دایی جان ناپلئون» و «آرامش در حضور دیگران» فیلم سینمایی «ناخدا خورشید» را با اقتباس از «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی ساخته است که به گفته بسیاری از منتقدان «ناخدا خورشید» بهترین اثر سینمایی این کارگردان است.

مسعود کیمیایی

مسعود کیمیایی از آن دست فیلمسازانی است که مناسبات اجتماعی و فرهنگی زمانه خود را به خوبی می‌شناسد و در عین حال به ادبیات زمانه خود نیز توجه داشته است. به طوری که در سال‌های ابتدایی فعالیت خود در عرصه فیلمسازی، آثاری چون «داش آکل» با اقتباس از داستان «سه قطره خون» صادق هدایت و «خاک» با اقتباس از «آوسنه بابا سبحان» محمود دولت‌آبادی را ساخت.

مسعود کیمیایی «غزل» را هم با اقتباس از داستان کوتاه بوخس با عنوان «مزاحم» ساخته است.

بهمن فرمان‌آرا:

بهمن فرمان‌آرا به واسطه رابطه دوستانه‌ای که با هوشنگ گلشیری داشت دو فیلم از اولین آثارش را با اقتباس از نوشته‌های این نویسنده ساخت.

«شازده احتجاب» اولین اثری است که این کارگردان به صورت اقتباسی ساخته است که می‌توان آن را یکی از متفاوت‌ترین آثار سینمای ایران در آن دوران دانست. «شازده احتجاب» که در سال 1353 ساخته شد توانست مورد توجه و تحسین منتقدان و جشنواره‌ها قرار بگیرد و حتی در بخش جانبی پانزده روز با کارگردانان جشنواره فیلم کن ۱۹۷۵ به نمایش درآمد.

فرمان‌آرا پس از موفقیت «شازده احتجاب» برای ساخت سومین اثرش نیز با هوشنگ گلشیری همکاری کرد و فیلم «سایه‌های بلند باد» را با اقتباس از «معصوم اول» نوشته این نویسنده ساخت که البته نتوانست به اندازه فیلم قبلی او مورد توجه قرار بگیرد.

با توجه به فضا و شکل روایی داستان «شازده احتجاب» بسیاری از منتقدان این فیلم را بهترین اقتباس سینمایی از یک داستان مدرن می‌دانند.

امیر نادری:

امیر نادری را بسیاری از سینمادوستان با فیلم‌های «دونده» و «ساز دهنی» می‌شناسند اما او پس از ساخت فیلم «ساز دهنی» در سال 1352 فیلم سینمایی «تنگسیر» را با اقتباس از رمانی به همین نام نوشته صادق چوبک ساخت که بسیار مورد توجه قرار گرفت.

رمان «تنگسیر» با توجه به شخصیت‌های جذابی که دارد و بار دراماتیک بالای این اثر، رمانی مناسب برای اقتباس بود که امیر نادری نیز تقریباً تا حد امکان به این اثر در اقتباس وفادار ماند و فقط پایان آن را تغییر داد و توانست یکی از بهترین آثار اقتباسی سینمای ایران را بسازد.

......................................

علاوه بر این سینماگران، فیلمسازان دیگری نیز هستند که آثار اقتباسی ماندگاری ساخته‌اند. فیلم‌ سینمایی «ملکوت» به کارگردان خسرو هریتاش، «گاوخونی» به کارگردانی بهروز افخمی، سریال «قصه‌های مجید» به کارگردانی کیومرث پوراحمد از جمله این آثار است.

اما علاوه بر فیلم‌های اقتباس شده از رمان‌ها و داستان‌های ایرانی، در سینمای ایران چند فیلم مطرح دیگر هم هستند که از رمان‌ها و داستان‌های خارجی اقتباس شده‌اند.

فیلم سینمایی «ناخدا خورشید» که پیش‌تر در این مطلب به آن اشاره شد، یکی از این آثار است که با برداشتی آزاد از رمان «داشتن و نداشتن» ارنست همینگوی ساخته شد. فیلم سینمایی «تردید» به کارگردانی واروژ کریم مسیحی نیز اقتباسی متفاوت از نمایشنامه «هملت» نوشته ویلیام شکسپیر است. فرزاد موتمن نیز در سال 1381 فیلم سینمایی «شب‌های روشن» را با فیلمنامه‌ای اقتباس شده از داستان «شب‌های روشن» فئودور داستایوفسکی ساخت که یکی از فیلم‌های اقتباسی سینمای ایران به حساب می‌آید. فیلم سینمایی «اینجا بدون من» به کارگردانی بهرام توکلی که با اقتباس از نمایشنامه «باغ وحش شیشه‌ای» ساخته شده، یکی از آخرین آثار مطرح و شناخته شده سینمای ایران است که از اثری خارجی اقتباس شده است.

با وجود این آثار درخشان در سینمای ایران که با اقتباس از آثار ادبی ساخته شده‌اند می‌توان گفت که همچنان در سینمای ما از پتانسیل ادبیات کشورمان که می‌توان آن را گنجینه‌ای عظیم دانست برای اقتباس در سینما استفاده نشده است و لازم است سینماگران ما توجه بیشتری به ادبیات و امر اقتباس داشته باشند که قطعاً با این اتفاق می‌توان انتظار داشت سطح فیلمنامه‌نویسی در سینمای کشور نیز بالا برود.