حکومتی‌شدن، آفت نهی از منکر/ نقد اجزای حکومت؛ مهم‌ترین مصداق امر به معروف

به گزارش برنا؛ حجت‌الاسلام والمسلمین حمیدرضا شریعتمداری،استاد دانشگاه ادیان و مذاهب  در آخرین شب نشست «عاشورا و امروز ما» امر به معروف و نهی از منکر را مهمترین درس نهضت عاشورا برشمرد که نیاز ضروری همیشه ما و یکی از ارکان دین اسلام و پذیرفته شده همه مذاهب اسلامی است. 

او با بیان اینکه امر به معروف یکی از مایه‌های تفوق مسلمین بر پیروان ادیان دیگر است و یکی از انتقادات قرآن بر ادیان دیگر همین بی‌توجهی به امر به معروف و نهی از منکر است، اضافه کرد: امر به معروف و نهی از منکر در همه مذاهب اسلامی پذیرفته شده و حتی برخی آن را به عنوان اصول دین مطرح می‌کنند؛ جریاناتی که سویه انقلابی داشتند امر به معروف را از رکن عملی و فقهی به مبانی دینی خود تبدیل کردند. مثلاً برخی جریانات مذهبی حتی در درون شیعه، امام را زمانی امام می‌دانند که قائم به سیف باشد. قرآن می فرماید شما مسلمانان به شرط امر به معروف امت برگزیده هستید. یعنی هیچ چک سفیدی به هیچ امتی داده نشده است.

رئیس دانشکده فلسفه دانشگاه ادیان و مذاهب تصریح کرد: امر به معروف و نهی از منکر به معنای احساس مسئولیت نسبت به اتفاقات و حوادث اجتماعی پیرامون ماست؛ الان احزاب هم وقتی در قدرت هستند و هم وقتی دستشان از قدرت کوتاه است باید مدافع حقوق ملت باشند؛ از رسانه‌ها انتظار می‌رود تا رفتارهای نهادهای سیاسی و اجتماعی را پایش کنند، بنابراین داشتن جامعه مطلوب نیازمند مشارکت آحاد ملت است که عمدتاً از طریق نظارت و پاسخگو کردن نهادهای مسئول و صاحبان قدرت صورت می‌گیرد.

نظر نویسنده آمریکایی درباره امر به معروف

شریعتمداری با اشاره به مقدمه کتاب مایکل کوک درباره امر به معروف و نهی از منکر، به نقل از او گفت: «من در رسانه‌ها خواندم و دیدم که در ایستگاه راه آهن شیکاگو فردی متعرض یک خانم شد و آن خانم درخواست کمک کرد ولی کسی به او کمک نکرد و من فهمیدم در جامعه ما جای مسئولیت عمیق و ریشه‌دار اجتماعی خالی است و علاقه‌مند به مطالعه در این زمینه شدم و دیدم امر به معروف و نهی از منکر یکی از پایه‌های اصلی در اسلام است.» سرانجام هم وی کتابی با موضوع امر به معروف نوشت که چند بار به فارسی ترجمه شده و جایزه کتاب‌سال جمهوری اسلامی را هم گرفت.

این پژوهشگر دینی با اشاره به وضعیت نامناسب کنونی امر به معروف و نهی از منکر در جامعه ایران، اظهار کرد: یکی از عوامل وضع کنونی امر به معروف، این است که مسئولیت این کار بر عهده حکومت بوده است، البته درست است که حکومت دینی نمی‌تواند نسبت به این مقوله بی‌تفاوت باشد؛ ولی چون از حکومت‌ها انتظارات زیادی از جمله در ایجاد رفاه و اشتغال و ... وجود دارد و اگر حکومت نتواند در این امور موفق باشد نمی‌تواند در امر به معروف و نهی از منکر سخن و کارکرد مؤثری داشته باشد.

او گفت: اگر این مسئله وظیفه حکومت است، باید در تمام رفتارهای حکومت جاری باشد و حتی نسبت به اجزا و ارکان حکومت هم جدی گرفته شود نه اینکه حکومت، امر به معروف را به ابزاری برای اعمال قدرت بر توده‌های ضعیف و مردم عادی در نظر بگیرد و وقتی کسی به سطح بالای قدرت می‌رسد به خاطر برخی مصالح نابجا و سوگیری‌های جناحی دچار رکود و خمود شود.

حکومتی‌شدن امر به معروف آفت است

شریعتمداری با انتقاد از حاکمیتی‌‌شدن این فریضه، اضافه کرد: وقتی حکومت‌ها عهده‌دار امر به معروف و نهی از منکر شوند طوری هدایت می‌کنند که اهداف آنان تأمین شود لذا روی برخی منکرات تمرکز زیادی می‌شود و چون اجزای حکومت خود را از آن بی نیاز می‌دانند این فریضه از درون تهی و بی روح می‌شود. اگر امر به معروف طوری مطرح شود که مطالبه‌گری مردم نسبت به حاکمان مغفول باشد کارکرد لازم را ندارد زیرا مهم‌ترین مصداق این فریضه گفتن سخن حق و آزادی بیان و آزادی بعد از بیان است.

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب افزود: اگر حکومت این فریضه را بیش از اینکه نسبت به مردم به کار ببرد نسبت به اجزای حکومت به کار ببرد و آن را منحصر به برخی واجبات و منهیات نکنند، این فریضه جای خود را بیشتر در بین مردم باز می‌کند. همچنین به نظر بنده یکی از آفات دیگر پیرامون امر به معروف و نهی از منکر، این است که معروف‌ها و نواهی صرفاً به منکرات و واجبات دینی منحصر شده در حالی که مفهوم عامی است. الان در جامعه ما به منکر بدحجابی اهمیت زیادی داده می‌شود ولی به بی‌عفتی ناشی از تنگناهای مالی اهمیت زیادی داده نمی‌شود.

معروف را به امور دینی منحصر نکنیم

او محدود شدن امر به معروف و نهی از منکر به مسائل دینی و آن هم برخی مسائل دینی را دیگر آفت این اصل در جامعه ما خواند و گفت: معروف و منکر را به مواردی خاص از تکالیف دینی تقلیل داده ایم و همچنین به منکرهایی که توسط متدینین صورت می گیرد اهمیتی داده نمی شود. در حالی که معروف محدود به امور شرعی نیست، بلکه به معنای هر چیز شایسته و متعارف و مورد پذیرش عقل جمعی است ولو مرتبط با محیط زیست و سبک زندگی بهتر باشد؛ رهبر معظم انقلاب فرمودند حتی ورزش یک معروف است و دعوت به این کار هم امر به معروف است، نیازی نیست ما برای ورزش آیه و روایت بیاوریم ولی حکمی مورد پذیرش عقل است. حتی کنوانسیونهای بشری جهانی تا جایی که ما دلیل محکم و مصرح شرعی برای رد آنها نداریم، معروف هستند و نپذیرفتن آنها، منکر است.

شریعتمداری آفت دیگری که دامنگیر امر به معروف و نهی از منکر شده، نحوه اجرای آن خواند و تصریح کرد: کسی که می‌خواهد امر به معروف و نهی از منکر کند نیازمند مساله شناسی و مخاطب شناسی  است. مثلا درباره حجاب فتواها یکسان نیست. امر به معروف باید محدود به مواردی باشد که مصرح دینی دارد و قید و تبصره هم ندارد. دوم اینکه احتمال تاثیر بدهیم و مکان، زمان، لحن و اولویت شناسی بسیار مهم است‌. در جامعه ای که به انواع و اقسام مشکلات مبتلاست، شما نمی توانید اینقدر بر وضع ظاهر زنان تمرکز کنید.

او افزود: جا افتادن برخی فرایض دینی و معروفات نیازمند تربیت دینی و نهادینه‌کردن خوبی‌ها در ساختارهای زندگی جامعه است. امام باقر(ع) فرمودند شیعه واقعی کسی است که اگر در بین جماعتی از اهل تسنن باشد امین آنان است و آنها مال و جان و ناموس خود را به او می‌سپارند.

عفو، میانه‌روی است

شریعتمداری با اشاره به آیه ۱۹۹ سوره اعراف؛ «خُذِ الْعَفْوَ وَأْمُرْ بِالْعُرْفِ وَأَعْرِضْ عَنِ الْجَاهِلِینَ»، افزود: عفو عمدتاً در این آیه به معنای گذشت تفسیر می‌شود ولی روایتی از امام باقر(ع) داریم که عفو به معنای گذشت نیست بلکه میانه‌روی و اعتدال و پرهیز از افراط و تفریط است؛ این آیه مؤید آن است که معروف فقط امور دینی نیست. همچنین در برخورد با جاهلان باید مدارا شود، اعراض در اینجا به معنای رویگردانی و رها کردن نیست بلکه رفتار مداراگونه با آنان است.

افراط و تفریط؛ نشانه جاهل

استاد دانشگاه ادیان و مذاهب گفت: مهم‌ترین نشانه جهل و جاهل افراط و تفریط است، امام علی(ع) فرمودند: لا تری الجاهل الا مفرطا او مفرطا؛ یعنی برگشت اعرض عن الجاهلین به خذالعفو است؛ لذا اگر ما بخواهیم امر به معروف و نهی از منکر در جامعه نهادینه و رو به پیشرفت باشد باید با خرد و تدبیر با این کار مواجه شویم در این صورت جامعه با این فریضه کنار خواهد آمد. حتی اگر در ابتدا فرد معترض هم باشد ولی بعدا خواهد فهمید به نفع او و خانواده و جامعه اوست؛ مانند بستن کمربند ایمنی که در ابتدا سختی‌هایی داشت ولی افراد وقتی فهمیدند که به نفعشان است خودشان به آن اهتمام می‌کنند. 

علت سکوت عالمان؟

حمیدرضا شریعتمداری در پایان سخنانش در نشست «عاشورا و امروز ما» به پرسشهای مخاطبان پاسخ داد و درباره کم کاری برخی عالمان گفت: در طول تاریخ عالمان دینی بعضا محافظه کارانه حرکت کرده اند و رفتار عالمان روزگار امام حسین(ع) قبل و بعد از شهادت ایشان نیز همینطور بود. البته به نوع دیدگاه افراد هم بستگی دارد، مثلا گفته می شود حالا که حاکمیت دینی برقرار شده، چیزی گفته نشود که کوچکترین آسیبی بخورد، در حالیکه طبق تعالیم اسلام اگر امر به معروف انجام نشود، بنیانهای مرصوص دچار خلل و آسیب می شود. از این رو مردم و عالمان و حاکمان همه موظف به امر به معروفند، هرچند هزینه دارد.

خیلی از امر به معروف ها، خودش منکر است!

او با تاکید بر تدبیر برای امر به معروف گفت: گاهی امربه معروف بدون آن تدابیر بی نتیجه است و به تعبیر علامه طباطبایی خیلی اوقات همین امر به معروف ها خودش منکر است. برای دینداری نیازمند کاربست عقل و خرد جمعی هستیم. گاهی باید با سکوت، ترویج نکردن و ناراحتی امر به معروف کرد و گاه باید مدتها وقت گذاشت. شهید قدوسی می‌گفت گاهی برای تذکر به یک طلبه، یک ماه به او محبت می‌کنم تا زمینه تذکر فراهم شود، اما ما بدون این مقدمات بی رویه و گاه غریزی و نفسانی امر و نهی می کنیم. معلوم است که عتاب و تحقیر یک فرد ناشناس در مقابل دیگران، باعث لجاجت و تاثیر عکس می‌شود.

این استاد دانشگاه، اعتراضات خیابانی سالم و بدون خشونت را نیز یکی از قالبهای امر به معروف و نهی از منکر دانست و گفت: گاه تا دردهای مردم اینگونه بیان نشود، اثرگذار نیست؛ مثل اعتراضات خوزستان که همه را متوجه کرد. البته هرچه این اعتراضات سنجیده تر باشد، اثرگذارتر است. اینکه در حدیث نبوی به «بیان کلمه حق نزد سلطان جائر» دعوت شده، لازم نیست حتما حاکم ظالم باشد، ممکن است جائر نباشد اما در موضوعی ظلم رخ داده باشد و بیان آن از برترین فضائل است و و ظیفه همه واکنش به شرایط نابسامان است. 

به گفته او، یکی از بندهای مترقی قانون اساسی، جواز راهپیمایی غیرمسلحانه است که خلاف مبانی دینی نباشد و بعدا در قوانین آن را محدود کرده اند که در عمل به نظر خلاف نص قانون اساسی است.