نگاهی متفاوت به زندگی قوام‌السلطنه

به گزارش برنا، محمدرضا هاشمیان در ابتدای جلسه گفت: بیشتر خودم را نویسنده می‌دانم و کارم را با نویسندگی سریال‌های تلویزیونی شروع کرده‌ام. «رئیس‌الوزرا» سومین فیلم مستقل من است. این فیلم محصول تحقیقاتی است که برای فیلم دومم (شناسنامه) انجام می‌دادم، و در شهر تبریز به تعدادی شناسنامه به زبان ترکی برخوردم و متوجه شدم که در دوره دموکرات‌ها و جداسازی و استقلال آذربایجان از ایران، اتفاقاتی شگفت روی داده و این قوام‌السلطنه بوده که این توطئه‌ها را خنثی کرده است. در رئیس‌الوزرا من تمام تلاشم را کردم که فیلمم به شکل ویکی پدیا در نیاید، یعنی از تولد تا مرگ قوام‌السلطنه را به شکل خطی روایت نکردم. چون به نظرم او شخصیتی کاریزماتیک، سیاسی و بسیار با ذکاوت داشته، و من هم دوست داشتم فرم و قالب کار هم به همین سمتی که خود زندگی شخصیت داشته پیش برود.

کارگردان «رئیس‌الوزرا» در پاسخ به این سؤال که آیا ابتدا تحقیقات فیلم را انجام داده یا سفارش ساخت این فیلم را گرفته است، گفت: همیشه در ابتدای پروژه تحقیقاتی کامل در مورد سوژه انجام می‌دهم. برای این فیلم هم نزدیک به یک سال و نیم پژوهش داشتم و تلاش کردم تمامی اسناد و مدارکی را که موجود بود، پیدا کنم. بخشی از آن‌ها در اختیار خودمان و سازمان‌های مختلف بود که گرداوری شد. ولی در طی تحقیقات متوجه شدم فیلم‌هایی هنوز موجود است که در اختیار روس‌ها و حتی کشور آذربایجان است و من هم توانستم با مکاتباتی نسخه‌ای از آن فیلم‌ها را دریافت کنم.

منصوره اتحادیه هم درباره مستند «رئیس‌الورزا» گفت: من فیلمساز و منتقدسینما نیستم، ولی به‌عنوان یک مورخ این فیلم را موفق می‌بینم. چون منصفانه و بی‌غرض به روایت تاریخ می‌پردازد. وقایع را آن‌طوری نشان می‌دهد که اسناد به ما نشان می‌دهند. فکر می‌کنم مستندسازی درباره موضوعات تاریخی بسیار سخت است. چون ما تاریخ‌نگاران، محدودیت زمانی نداریم. من می‌توانم یک کتاب ۱۰۰ صفحه‌ای بنویسم یا ۵۰۰ صفحه‌ای، ولی یک فیلمساز محدودیت ‌های رسانه سینما را دارد. او ادامه داد: از طرف دیگر مخاطب فیلم معمولاً عام‌تر از مخاطب کتاب‌های تخصصی است. ولی نقطه پررنگ فیلم «رئیس‌الوزرا» برای من رعایت بی‌طرفی است. البته کسی نمی‌تواند ادعا کند که کاملاً بی‌طرف است. چون به‌واقع کسی هم بی‌طرف نیست و هرکسی عقیده و دیدگاهی برای خودش دارد. ولی مهم این است که منصف باشد و هر دو طرف ماجرا را نشان دهیم؛ و این همان اتفاقی است که در این فیلم افتاده.

رضا درستکار، منتقدسینما نیز که اجرای جلسه را بر عهده داشت، ضمن توضیح درباره ساختار فیلم و انتخاب‌های کارگردان گفت: این فیلمی است که به ثمر رسیده و‌ چیزی را به تاریخ ایران افزوده و این اتفاقی مهم برای سینمای مستند ایران به‌حساب می‌آید. همچنین فیلم شهادت می‌دهد که داستان کشمکش بر سر ایران بین دول غربی و شرقی ریشه‌ای دیرینه دارد و نیک می‌بینیم که ایران هم هرگز بیکار نبوده و هر زمان توانسته وارد بازی شده و همیشه کسانی را داشته‌ایم که نگهبان آن حقیقت متقن و لایزال باشند. نقش قوام‌السلطنه در دو سه نقطه پیچ بزرگ و عطف تاریخی ایران در ادوار گذشته غیرقابل کتمان است و این فیلم با تمرکز روی آن وقایع، غباری از چهره این رجل سیاسی برمی‌دارد.

در ادامه منصوره اتحادیه فیلم‌ها را موثرتر از کتاب‌های تاریخی دانست و گفت: به نظر من فیلم‌ها در ایجاد احساسات موثرتر هستند. چون مورخ نمی‌تواند تصاویری را به این وضوح و دقیق نشان بدهد که یک فیلم می‌تواند نشان دهد. مثلاً در صحنه‌ای که جمعیت به استقبال قوام آمده بودند یا چهره‌ی منقلب شاه در برخورد با قوام، صحنه‌هایی را دیدیم که تفاوتی زیاد در احساس مخاطب ایجاد می‌کند. او در پاسخ به این سؤال که چرا قوام باز هم نخست‌وزیری را در آخرین دوره زندگی‌اش قبول کرد؟ گفت: نمی‌دانم! شاید جاه‌طلب بود، شاید چون شاه از او درخواست کرد. شاید هم پیش‌بینی نمی‌کرد که مردم به مخالفت با او برخیزند. چون قاعله آذربایجان را او به نفع ایران تمام کرده بود. فکر کرد این‌جا هم ممکن است...، که اشتباه تاکتیک داشت، بالاخره سیاسیون هم اشتباهاتی دارند. با این‌حال من فکر می‌کنم قبول کردن مسئولیت سخت است و هرکسی هم این کار را نمی‌کرد؛ یعنی هر کسی قدرتش را نداشت. قوام‌السلطنه آدمی پرجرأت و ملی بود و قدم آخرش در سیاست اشتباه.

هاشمیان گفت: رضا شاه وزیر قوام بود و حتی در یکی از کتاب‌ها خاطره‌ای خواندم که یکبار وقتی محمدرضا هفت، هشت ساله بوده است با پدرش برای عید دیدنی به خانه قوام می‌روند و قوام به او شکلات می‌دهد. سال‌ها بعد که او شاه ایران می‌شود، اولین جمله قوام (با یک‌جور کنایه) این است؛ اعلی‌حضرت چقدر بزرگ شده‌اند!

اتحادیه در پاسخ به سؤال یکی از حاضران که پرسید آیا فیلم «رئیس‌الورزا» شخصیت قوام‌السلطنه را مثبت‌تر از واقعیت نشان داده است؟ گفت: نه من اینطور فکر نمی‌کنم. این فیلم بسیار آموزنده است و فیلمساز تمام تلاشش را کرده تا جانب انصاف را نگه‌دارد.

به گفته محمد حکمت (مدیر موزه و خانه طهران)، چهارمین اکران و نقد و بررسی کانون فیلم خانه طهران جمعه ۱۴ آبان با نمایش و نقد و بررسی یک فیلم مستند دیگر درباره تهران پیگیری خواهد شد. خانه طهران وابسته به سازمان زیباسازی شهر تهران است که در حوزه میراث شهری تهران فعالیت می کند. همچنین کانون فیلم خانه طهران با اهتمام معاونت توسعه و برنامه¬ ریزی این سازمان آغاز به کار کرده است.