«در خانه همسایه‌ها» برشی از خاطرات بنیانگذار جمهوری آذربایجان

به گزارش برنا، محمدامین رسول زاده (1884-1955م) اندیشمند، نویسنده، روزنامه نگار و سیاستمدار، نامی آشنا در انقلاب مشروطیت ایران است.

«در خانه ی همسایه ها» برشی از خاطرات رسول زاده در سه دهه ی نخست قرن بیستم و مشتمل بر خاطرات او از انقلاب 1905، اشغال آذربایجان به دست بلشویک ها، بازداشت رسول زاده، تبعید به مسکو، زندگی در مسکو، فرار از مسکو و خاطرات او از استالین در انقلاب اکتبر 1917 و پس از آن است. تحولات ایران بخشی از دلمشغولی های دائمی رسول زاده از انقلاب مشروطیت تا پایان عمرش در 1334 بود. از این رو، در برگ هایی از در خانه ی همسایه ها خاطرات مرتبط با ایران را هم نوشته است. خاطرات رسول زاده نمونه ای روشنگر درباره ی انقلاب های روسیه، سیاست شوروی درباره ی ایران و مناسبات روسیه با قفقاز در دهه های نخست قرن بیستم است.

محمد امین رسول‌زاده نخستین و تنها رییس جمهوری دمکراتیک آذربایجان است. او نخستین رییس جمهور یک کشور در جهان اسلام است. او از بنیانگذاران حزب دمکرات ایران، سردبیر روزنامه ایران نو و از اندیشه پردازان سوسیال دموکراسی در جنبش مشروطیت ایران بود. در ۱۹۱۱ به ترکیه رفت و به «تورک اوجاغی» از گروههای ترک گرا پیوست. پس از آغاز جنگ جهانی اول، به باکو بازگشت و فعالیت خود را از سرگرفت. در ۱۹۱۷ که رژیم تزاری سرنگون شد، او زمینه را برای استقلال آذربایجان فراهم یافت. در ۲۸ مه ۱۹۱۸ تشکیل جمهوری آذربایجان به عنوان اولین جمهوری مسلمان جهان اعلام شد و رسول‌‌زاده با اکثریت آراء به عنوان رهبر شورای ملی آذربایجان برگزیده شد. در ۲۸ آوریل ۱۹۲۰ که نیروهای ارتش سرخ به رهبری سرگئی کیروف، باکو را تصرف و جمهوری آذربایجان را ساقط کردند، رسول‌زاده در روستایی مخفی شد ولی به زودی دستگیر و زندانی شد. استالین به باکو آمده و او را از زندان نجات داد. رسول‌زاده با پیشنهاد و همراه استالین به مسکو رفت. در مسکو استالین پستهای مختلفی را به او پیشنهاد کرد ولی او هیچکدام از آنها را نپذیرفت چون از سقوط جمهوری آذربایجان به دست بلشویکها آزرده خاطر بود. او حتی سمت مترجم رسمی دولت شوروی را نپذیرفت. رسول‌زاده در دانشگاه مسکو، تاریخ و ادبیات شرق را تدریس می‌کرد. چون شیوه استالین نابود کردن دوستان قدیمی بود، رسول‌زاده به یاری برخی از اعضای حزب مساوات، به فنلاند گریخت و از آنجا در سال ۱۹۲۲ به ترکیه رفت. استالین از آتاتورک خواست تا طبق قرارداد استرداد مجرمین سیاسی، رسول‌زاده را به شوروی تحویل دهد. آتاتورک از رسول‌زاده خواست تا آرام شدن اوضاع، ترکیه را ترک کند. رسول‌زاده به لهستان رفت و در آنجا با ژوزف پیلسودسکی رهبر لهستان دیدار کرد. چندی بعد با دختر برادر یا خواهر پیلسودسکی ازدواج کرد. با حمله آلمان به لهستان در ۱۹۳۹، رسول‌زاده به ترکیه بازگشت. در این زمان هیتلر برای عملی کردن نقشه ‌های بلندمدتش، نیاز به کسانی داشت که در منطقه قفقاز نماینده او باشند. هیتلر وصف فرهیختگی و دانش رسول‌زاده را شنیده و تشخیص داده بود که او تنها فرد مناسب است. رسول‌زاده در آلمان با هیتلر دیدار کرد. آرزوی او احیای استقلال آذربایجان به یاری آلمان بود. زمانی که هیتلر آماده سازماندهی ارتش خود بود، از رسول‌زاده خواست تا برای آنان سخنرانی کند. در سخنرانی او تنها عشق به آذربایجان دیده می‌شد. از این رو به او ۲۴ ساعت مهلت داده شد که آلمان را ترک کند. رسول‌زاده نیز به ترکیه بازگشت و براثر بیماری قند درگذشت. او در میان شخصیتهای آذربایجانی از وجهه بسیار بالایی برخوردار است. فریدون آدمیت در کتاب «ایدئولوژی نهضت مشروطیت ایران» درباره او چنین نوشته‌است: «او اندیشه‌گری است پرمایه، با ذهنی فرهیخته و فکری منظم و منطقی. از مردان استوار و بافضیلت بود.»