اینستاگرام و نابودی هوش فضایی کودکان

محمدمهدی سیدناصری حقوقدان، مدرس دانشگاه و پژوهشگر حقوق بین المللی کودکان به خبرگزاری برنا گفت: دنیای امروز، کودکان ما در جهانی پرسرعت و تکنولوژیک رشد می‌کنند؛ جهانی که بیش از آن‌که با لمس خاک، آب و آسمان آشنا شوند، با ضربه‌های انگشت بر صفحه‌ی سرد گوشی‌ها پیوند می‌خورند. اینستاگرام، به‌عنوان یکی از محبوب‌ترین شبکه‌های اجتماعی دنیا، با جلوه‌های رنگارنگ خود، بخش عمده‌ای از ذهن کودکان را به تسخیر درآورده است. اما پشت این جذابیت‌های ظاهری، خطری عمیق و پنهان وجود دارد: فرسایش و نابودی یکی از مهم‌ترین ابعاد هوشی کودک یعنی هوش فضایی. هوش فضایی، توانایی درک سه‌بعدی اشیاء، تصور ذهنی فضا‌ها و جهت‌یابی در محیط است؛ مهارتی که زیربنای بسیاری از کارکرد‌های شناختی، تحصیلی و اجتماعی کودک به شمار می‌رود. نابودی این هوش در سنین طلایی رشد، می‌تواند آثار جبران‌ناپذیری بر آینده تحصیلی، شغلی و اجتماعی کودک بگذارد. از منظر حقوق کودک، این آسیب، مصداق بارز نقض حق بر رشد سالم و متوازن است؛ حقی که در اسناد بین‌المللی، چون «کنوانسیون حقوق کودک» مورد تأکید قرار گرفته است.

 این یادداشت، با رویکردی بین‌رشته‌ای و تحلیلی، به بررسی اثرات اینستاگرام بر هوش فضایی کودکان از منظر روان‌شناسی رشد، جامعه‌شناسی کودکی و حقوق کودک می‌پردازد و با تکیه بر تازه‌ترین تحقیقات علمی و آمار‌های جهانی، ضرورت توجه فوری به این بحران خاموش را یادآور می‌شود.

مفهوم هوش فضایی و اهمیت آن در رشد کودک

هوش فضایی (Spatial Intelligence) توانایی درک و به کارگیری اشکال، رنگ‌ها، فضا‌ها و ارتباط بین اشیاء در محیط پیرامون است. طبق نظریه هوارد گاردنر درباره هوش‌های چندگانه، این نوع هوش یکی از مؤلفه‌های حیاتی برای موفقیت در رشته‌هایی، چون معماری، مهندسی، جراحی، هنر و حتی رانندگی است. رشد هوش فضایی در کودکان، نیازمند تعامل فعالانه با محیط واقعی است: بازی‌های آزاد در طبیعت، دست‌ورزی با اشیاء، نقاشی، ساختن با بلوک‌های ساختمانی و حتی راه‌یابی در فضا‌های باز. اما دنیای مجازی این فرصت‌های طلایی را به‌شدت محدود کرده است.

اینستاگرام چگونه به نابودی هوش فضایی کودکان کمک می‌کند؟

۱-کاهش تجربه‌های حسی واقعی: تماشای تصاویر دو‌بعدی و اسکرول بی‌پایان در اینستاگرام جایگزین تعامل فیزیکی کودک با محیط شده است. در نتیجه، مغز کودکان فرصت کمتری برای پردازش سه‌بعدی اشیاء و فضا‌ها پیدا می‌کند.

۲-محدود شدن تخیل فضایی: اینستاگرام با ارائه تصاویر آماده و ویرایش‌شده، قدرت تخیل فضایی کودک را تضعیف می‌کند. کودکی که ساعات طولانی به عکس‌های ساخته‌شده نگاه می‌کند، کمتر قدرت تصور فضایی مستقل پیدا خواهد کرد.

۳-اختلال در رشد شناختی: مطالعات جدید مؤسسه Child Mind Institute   در سال ۲۰۲۴ میلادی نشان می‌دهد کودکانی که بیش از ۲ ساعت در روز در شبکه‌های تصویری مثل اینستاگرام وقت می‌گذرانند، افت معناداری در توانایی‌های فضایی و تجسم سه‌بعدی دارند.

۴-افزایش سبک زندگی کم‌تحرک: استفاده زیاد از اینستاگرام با کاهش تحرک بدنی کودکان همراه است؛ تحرکی که برای رشد هماهنگی دیداری-حرکتی و درک فضایی ضروری است.

پیامد‌های روانی و اجتماعی نابودی هوش فضایی در کودکان

۱. کاهش اعتمادبه‌نفس: کودکانی که نمی‌توانند به‌خوبی فضا‌ها را درک یا در آنها جهت‌یابی کنند، در فعالیت‌های اجتماعی و تحصیلی ناکام می‌مانند و عزت‌نفس آنها آسیب می‌بیند.

۲. افزایش اضطراب و مشکلات یادگیری: اختلال در تجسم فضایی می‌تواند منجر به اضطراب در محیط‌های جدید و بروز اختلالاتی، چون نارساخوانی شود.

۳. شکاف اجتماعی و آموزشی: مطابق گزارش یونسکو (۲۰۲۴)، کودکانی که مهارت‌های فضایی ضعیف‌تری دارند، در رشته‌های STEM (علوم، فناوری، مهندسی و ریاضیات) عملکرد ضعیف‌تری از خود نشان می‌دهند و این امر می‌تواند شکاف اجتماعی-آموزشی را تشدید کند.

تحلیل حقوقی ـ نقض حق بر رشد سالم کودکان

بر اساس ماده ۲۹ «کنوانسیون حقوق کودک»، رشد کامل شخصیت، استعداد‌ها و توانایی‌های جسمی و ذهنی کودکان باید تضمین شود. دولت‌ها موظفند سیاست‌هایی اتخاذ کنند که این رشد به‌طور کامل محقق شود. اما تسلط بدون ضابطه شبکه‌هایی، چون اینستاگرام بر زندگی کودکان، در غیاب مقررات‌گذاری مناسب، مصداق نقض حق کودک به رشد سالم و تمام‌عیار است. در واقع، رها کردن کودکان در امواج تصویری و بی‌پایان اینستاگرام، نوعی بی‌تفاوتی ساختاری نسبت به مصالح عالیه کودک محسوب می‌شود؛ که در اسناد حقوق بشری به‌شدت نکوهش شده است.

تازه‌ترین آمار و پژوهش‌های مرتبط

-پژوهش «Oxford Internet Institute» در سال ۲۰۲۴ نشان داد کودکانی که روزانه بیش از ۹۰ دقیقه در اینستاگرام فعال هستند، ۳۷٪ افت بیشتر در مهارت‌های فضایی دارند.

-گزارش انجمن روانشناسی آمریکا (APA) در سال ۲۰۲۵ هشدار داده که شبکه‌های اجتماعی تصویری، مستقیماً با اختلال در رشد شناختی ـ فضایی کودکان مرتبط است.

-در ایران، بر اساس پیمایش مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران (ایسپا) در زمستان ۱۴۰۳، بیش از ۴۲٪ کودکان ۸ تا ۱۲ ساله دارای حساب کاربری اینستاگرام هستند که بدون هیچ ضابطه‌ای مدیریت می‌شود.

ما در عصری زندگی می‌کنیم که پیشرفت تکنولوژی، فرصتی بی‌سابقه برای گسترش آگاهی فراهم آورده؛ اما همین ابزار، اگر بدون ملاحظه و نظارت به کار گرفته شود، می‌تواند زیربنا‌های اصلی رشد کودکان را ویران کند. نابودی هوش فضایی کودکان توسط اینستاگرام، خطری خاموش و جدی است که باید هم والدین، هم سیاست‌گذاران و هم جامعه مدنی به آن حساس باشند. از منظر حقوقی، مسئولیت دولت‌ها در این عرصه، سنگین و غیرقابل انکار است: تنظیم مقررات حمایتی، آموزش خانواده‌ها، توسعه فرهنگ دیجیتال ایمن و ایجاد محیط‌هایی که رشد همه‌جانبه کودک را تضمین کند، وظایفی است که نمی‌توان از آنها چشم پوشید. کودکان ما حق دارند در جهانی واقعی رشد کنند، جهانی پر از لمس، حرکت، تخیل، و کشف. جهانی که اینستاگرام ـ یا هر ابزار دیگری ـ نتواند دیوار‌های نامرئی بین آنها و استعدادهایشان بکشد. بگذاریم دست‌های کوچکشان، خاک زمین را لمس کند، نه فقط صفحه‌ی سرد نمایشگر را…

انتهای پیام/