رسانه‌ها، فجایع ‌ملی مرهم یا نیشتر

رسانه‌ها در کنار رسالت حرفه‌ای خود برای آگاه‌کردن مردم از رخدادهای بحرانی و فجایع ملی، وظایف بالاتری نیز دارند. مسئولیت اجتماعی ارباب رسانه ایجاب می‌کند آرامش جامعه را بر هم نزنند. التهاب و دلواپسی در مردم پدید نیاورند و کمک‌کننده نهادهای مسئول برای مهار بحران باشند. آیا چنین پارادوکسی قابل انجام است؟

در کشورهایی که رسانه‌ها به شکل متمرکز اداره می‌شوند و جذب مخاطب برایشان در اولویت قرار ندارد، کار راحت است. این رسانه‌ها ابزاری در دست حاکمیت هستند و در مواقع بحرانی، طبق دستور مقامات مسئول عمل می‌کنند. در کشورهایی که رسانه‌ها آزادند و جلب نظر مخاطب، رگ حیاتی‌شان به ‌شمار می‌رود، بزرگ‌نمایی فجایع اجتماعی و ایجاد هیجان در جامعه جریان دارد؛ چنین نقشی پذیرفته شده و البته آستانه اضطراب در این جوامع بالاست و مردم چندان اسیر جوسازی رسانه‌ها نمی‌شوند. 

کشور ما در مرحله گذار قرار دارد. تا قبل از ظهور رسانه‌های اجتماعی، رادیو و تلویزیون به‌عنوان رسانه فراگیر، تحت امر حاکمیت و مطبوعات نیز کمابیش متمرکز بودند. رادیوهای فارسی‌زبان خارجی هم توان تأثیرگذاری بزرگ بر جامعه نداشتند. مردم ما به خبررسانی کنترل‌شده عادت کرده بودند؛ البته شایعات دهان‌به‌دهان هم در مواقع بحرانی به اوج می‌رسید، اما رسمیت نداشت. اکنون برآمدن رسانه‌های جدید اجتماعی، شیوه مألوف گذشته را بر هم زده است. سایت‌های خبری و کانال‌های متعدد تلگرامی، به پشتوانه خبرنگاری شهروندی در اقصی نقاط کشور، شرایط تازه‌ای ایجاد کرده‌اند.

ما امروز شاهد یک به‌هم‌ریختگی و شلختگی مخرب در فضای خبری کشور هستیم. این فضای ناگوار، اذهان عمومی را آشفته و مسئولان را دچار روزمرگی و فرسودگی کرده و توان و انرژی بسیاری از کشور معطوف به آن شده، بدون اینکه در عمل، چندان به پیشرفت و بهبود شرایط عمومی کشور منجر شود. برای رسانه‌های جدید، کلیک بیشتر کافی است تا خبری را پوشش دهند. فاجعه سانچی، حادثه پلاسکو و نظایر آن، علت‌یابی نشدند و صرفا به پوشش عریان حادثه بسنده شد.

رسانه‌ها نتوانستند مردم را آموزش دهند. البته روزنامه‌ها عمیق‌تر به موضوع پرداختند، اما تیراژ بسیار محدود آنها در مقایسه با رسانه‌های موبایلی، اجازه نمی‌دهد در افکار عمومی جامعه، تحلیل خبر جریان پیدا کند؛ کانال‌های خبری، میدان‌دار عرصه خبر شده‌اند که فقط با اخبار راست و دروغ کوتاه و ممتد، شوک مستمر به مخاطب می‌دهند. یک اتفاق جدید، رخداد قبلی را به محاق می‌برد و این زنجیره ادامه دارد.

رسانه ملی هم مغرورانه بی‌توجه به مخاطب، اخبار را حربه‌ای برای حضور در جنگ نرم با دشمن تصور می‌کند و در اوهام خود، از قافله خبررسانی به‌موقع و درست بازمانده و عملا عرصه را به صدا و تصویر سرسام‌آور انتشاریافته در فضای مجازی باخته است. رسانه‌ها در برابر منافع و نیازهای جامعه مسئول‌اند و با اشتباه آنها، افکار عمومی مرتکب خطا می‌شود. بنابراین وجود تعهدهای اخلاقی و حرفه‌ای، نیاز جدی تولیدکنندگان محتوای خبری به‌ویژه در شرایط بحرانی و فجایع ملی است. رسانه باید مسئولیت اجتماعی داشته باشد، حرفه‌ای عمل کند و از غلبه اهداف و منافع مادی بر کارش بپرهیزد.

فعالیت حرفه‌ای و مسئولانه رسانه، آنها را مرهم فجایع ملی و یاور مردم و دولت در عبور از بحران‌ها می‌کند و البته فعالیت تخریبی آنها، مانند نیشتری بر زخم جامعه، عرصه را بر متولیان امر تنگ می‌کند.  ما برای گذار از شرایط نابسامان فعلی و رسیدن به تعادل در اتمسفر خبری جامعه، نیاز به مراکز مدنی داریم که پایش و نظارت کنند و در مواقع لازم توصیه‌های حرفه‌ای برای بهبود فعالیت رسانه‌ای داشته باشند. وجود شورای مدنی، متشکل از روزنامه‌نگاران خوش‌نام مستقل و حرفه‌ای، استادان روزنامه‌نگاری، حقوق‌دانان و روشنفکران، می‌تواند مفید باشد. این شورا به رسانه‌ها کمک فکری می‌کند و هشدار می‌دهد تا عملکرد حرفه‌ای داشته باشند. در دنیا مراکزی مانند «انجمن اخلاق حرفه‌ای روزنامه‌نگاران» وجود دارد که دستورالعمل‌هایی برای خبرنگاران تهیه می‌کند و آنها را به عملکرد درست در مواقع بحرانی و درنظرگرفتن منافع ملی و آرامش و مصلحت عمومی رهنمون می‌کند. در شرایط فعلی کشورمان، انجمن صنفی روزنامه‌نگاران، ظرفیت پیشگام‌شدن برای چنین حرکتی را دارد.

 در اعلامیه ۱۹۷۸ یونسکو، آزادی مبادله اخبار و اطلاعات، یک حق اساسی تلقی شده است و خبرنگاران باید تلاش کنند اخبار و اطلاعات معتبر را دقیق، صحیح و بدون خدشه در اختیار مردم قرار دهند و نباید هیچ نوع خبر و اطلاعاتی را از مردم پنهان کنند. احترام به حریم خصوصی افراد و تعهد اخلاقی نسبت به ارزش‌های انسانی و پرهیز از هر نوع توجیه یا تحریک به خشونت، ازجمله اصول مورد توجه منشور اخلاقی روزنامه‌نگاری است.  فضای خبری امروز در کشور ما نیاز به تیمار دارد. گذار از شرایط فعلی به عزم و اراده جمعی همه فعالان این عرصه و درایت مسئولان امر نیاز دارد تا تعادل لازم در این فضا برقرار و شرایط بسامان شود. نیاز روزافزون روزنامه‌نگاری امروز، بازگشت به اصول اولیه است.