به گزارش  برنا؛ بوی شیرینی خانگی تازه پخته شده برای شب یلدا که در تمام اتاق پیچیده و وسوسه ماندن زیر پتو در اتاق گرم یا برف بازی ... زمستان اینگونه شروع می شد با انتظار برای رسیدن میهمانی شب چله ... همه این آداب و رسوم زیبای شب یلدا یک نماد جالب داشت. «کرسی» که همه را دور خود جمع می کرد و ... کرسی در فرهنگ ایرانی هیچ وقت تنها یک وسیله گرم کننده به شمار نمی رفته، بلکه وسیله ای بوده که فرهنگی را پیرامون خود شکل داده است. در کتاب تهران قدیمِ جعفر شهری «کرسی را چهار پایه ای به ابعاد ۱ در ۱ متر و چوبی که سه وجب بلندی دارد» معرفی شده است.

زیر کرسی را منقل می گذاشتند، منقل ها در دوره های مختلف زمانی از انواع ذغالی به نفتی و سپس برقی تغییر می کند، برخی خانواده ها که توانایی خرید منقل را  نداشتند، از چاله کرسی استفاده می کردند.

شهری در ادامه توضیح می دهد که «البته شرط داشتن  چاله کرسی اتاقی بود که زیر پر باشد و بتوان در آن چاله ای کند. این چاله را در محل مورد نظر می کندند دورش را گچ کشیده و صاف می کردند و آتش را در آن درست کرده، کرسی را رویش بر می گرداندند.»

 آداب شب یلدا

روی کرسی را نیز لحافی بزرگ می انداختند که ابعاد آن ۴ در ۴ متر  و گاهی بزرگتر ، حتی تا ۷ در ۷  متر نیز بود. لحاف کرسی  که در جهیزیه به عروس داده می شد، بسیار سنگین بود و  ملافه ای سفید رنگ آن را می پوشاند و در وسط آن معمولا نقش و نگار یا مربعی از جنس مخمل یا ساتن اغلب به رنگ قرمز قرار داشت و گاهی دور این قسمت نیز تور دوخته می شد و با کوک های پی در پی در کل سطح لحاف، این روانداز شکل خاصی پیدا می کرد.البته بر روی لحاف کرسی نیز پارچه دیگری که اغلب ترمه، چادر شب و یا جاجیم بود پهن می شد و آنطور که جعفر شهری می گوید «بر روی اینها نیز مجمعه ای مسی برای قرار دادن چراغ، سماور و ظروف خوراکی ها قرار می گرفت.»

دور کرسی را نیز برای  راحت نشستن، تشک های ویژه پهن می کردند و پشتی و متکا می گذاشتند، پشتی هایی که اغلب قرمز بود و با طرح های لوزی لوزی حال و هوای گرمی برای دور هم نشستن و گپ زدن به وجود می آورد.

خوراکی های دور کرسی

نصراله حدادی، پژوهشگر تاریخ و فرهنگ در مورد اینکه چه خوراکی هایی را شب یلدا دور کرسی می خورند، می گوید: «هیچ خوراکی از بازار خریداری نمی شد، معمولا همه را زنان خانواده در طول سال جمع آوری می کردند در شب یلدا مهمان ها نیز با خود خوراکی می آوردند اما بیشتر میزبان تهیه شب چره را بر عهده می گرفت. یکی از خوراکی هایی که در گذشته بسیار مرسوم بود اما امروز کمتر استفاده می شود  کباب کدو تنبل بود،  علاوه بر آن گردو،  بادام، تخمه هندوانه ، خربزه ، مغز هسته زرد آلو، کشمش، سنجد، کنجد، توت خشک و بذرک نیز از خوراکی های روی کرسی بود.»

هندوانه و انار هم که میوه های ثابت شب یلدا بودند و آنطور که حدادی می گوید «آش شله قلمکار نیز در سفره شب یلدا بود و خانم خانواده تلاش می کرد تا حتما پلو درست کند و مثلا غذاهایی مانند دم طبخ باقالی در شام شب یلدا باشد.» البته آبگوشت نیز یکی دیگر از غذاهای شب یلدا بود، که دور کرسی خوردن آن مزه دیگری داشت.

 آداب نشستن دور کرسی در شب یلدا

برای نشستن پیرامون کرسی، بزرگ خانواده در سمتی می نشست که از در اتاق فاصله بیشتری داشت و به ترتیب دیگر اعضای خانواده می نشستند و پایین کرسی که تقریبا در می شد را معمولا به بچه ها می دادند.

نصراله حدادی در مورد اینکه چرا آخرین شب آذرماه را مردم با اسم شب چله  می شناختند توضیح داد:

مردم از اول دی تا ۱۰ بهمن را چله بزرگ و از ۱۱ بهمن تا ۳۰ بهمن که ۲۰ روز بود را چله کوچک می دانستند و معتقد بودند پس از آغاز چله بزرگ زمین کم کم شروع به گرم شدن می کند و این نوید بزرگی برای آنها بود که زمستان های سختی را پشت سر می گذاشتند.»

او از مراسم و آیین های این شب می گوید:

« معمولا در این شب همه به خانه بزرگترها می رفتند و بزرگترها حافظ و شاهنامه می خواندند و تا صبح یعنی زمان طلوع خورشید دور کرسی بیدار می ماندند. گاهی هم بزرگترها به بچه ها عیدی می دادند.

بریدن هندوانه شب یلدا نیز با پسر یا دختر دم بخت خانواده بود، در غیر این صورت بزرگ خانواده هندوانه را می برید، خانواده هایی که زن باردار در خانواده داشتند، وقتی می خواستند هندوانه را ببرند سر آن را به اندازه یک کف دست می بریدند و به چهار قسمت تقسیم می کردند و در آب می انداختند. اگر بیشتر تکه ها به سمت پوست بیرونی روی آب قرار می گرفت می گفتند فرزند زن پسر است، اگر بیشتر تکه ها به سمت داخل پوست هندوانه بود می گفتند که فرزند او دختر است و اگر دو تکه ها به رو و دو تکه به زیر می افتاد می گفتند که آن زن دو قلو دارد.»

دکتر محمد عجم، پژوهشگر فرهنگ نیز از مراسم شب نشینی یا چراغان در زمستان ها و در پای کرسی یاد می کند که هر شب چند خانواده برای شب نشینی و قصه، داستان و گفت وگو با هم قرار می گذاشته و به خانه هم می رفتند و در فضای گرم و صمیمی که دور کرسی ایجاد می شد با هم به گپ و گفت می پرداختند، در شب یلدا نیز که این شب نشینی مفصل تر و تعداد میهمان ها بیشتر بود هر خانواده با خود چراغی به منزل میزبان می برد و زمانی که همه این چراغ ‎ها در کنار هم جمع می شد منظره زیبایی از یک چلچراغ را درست می کرد.

کرسی این روزها دیگر در خانه های ایرانی جای ندارد اما جالب است بدانیم که کشورهای جنوب شرقی آسیا که آنها نیز کرسی داشتند با به روز کردن و مناسب کردن کرسی ها برای خانه های مدرن خود هنوز این آیین را حفظ کرده اند. کرسی بیش از گرم کردن هوا وسیله ای برای نگه داشتن یک جمع گرم بود چیزی که این روزها جای خالیش زیاد در میان ما احساس می شود.