جای خالی سردار سازندگی

19 دی سالگرد درگذشت شخصیتی است که این روزها بارها این جمله جای خالی او را یادآوری میکرد:«اگر ایت الله هاشمی زنده بود ، تدبیری برای بهبود وضعیت اقتصادی کشور داشت» این افسوس تنها از سر دلتنگی نیست چرا که سوابق ایت الله در بهبود وضعیت اقتصادی و سازندگی کشور بر همگان عیان است. ایت الله  درباره عملکردش در پست ریاست‌جمهوری این‌گونه نقل کرده بود که : «کسری بودجه و فروش نفت هر بشکه هفت تا ۱۰ دلار آن‌هم در شرایط تحریم و شرارت‌های بیگانگان، شرایط را متمایز می‌کند؛ ولی اولین دوره ریاست‌جمهوری من یعنی از سال ۶۸ تا ۷۲ در بین همه ادوار ریاست‌جمهوری چون از جنگ فارغ شده بودیم و به سازندگی رو آوردیم، بهتر است؛ البته به دو دلیل: اول اینکه خودم رئیس‌جمهور بودم و بارها از عملکردم دفاع مستند می‌کردم و دوم جدای از این، در سال ۶۸ در حالی ریاست‌جمهوری را قبول کردم که بودجه کشور به صورت رسمی ۵۱ درصد کسری داشت». اما چنان با همین شرایط به اداره اقتصادی کشور پرداخت که کمبودی احساس نشد.

*سیاستهای اقتصادی آیت الله هاشمی

 او «اقتصاد آزاد»، «کاهش مداخله دولت در اقتصاد» و «تعامل بین‌المللی به نفع توسعه اقتصادی» را سه محور پیشرفت اقتصادی کشور می دانست و هرگاه مسئولات برای گره گشایی از مشکلات اقتصادی به نزد ایشان میرفتند ضمن یادآوری مثلث نجات اقتصاد از آنها می خواست اجازه ندهند مردم با تنگناهای اقتصادی مواجه شوند چرا که آسیب آن متوجه کل بخشهای کشور است. دولت او بدون دلیل سازندگی لقب نگرفت و از همان ابتدا سازندگی و تعدیل را به عنوان مسیر اقتصادی کشور انتخاب کرد بویژه زمانی که برمسند ریاست جمهوری نشست همواره بر این موضوع تاکید می کرد. از سوی دیگر تاکید فراوان بر حمایت از اقشار آسیب پذیر داشت و برنامه های اقتصادی دولتش را به نحوی تنظیم می کرد که این اقشار بتوانند برای بهبودد وضعیت معیشتی خودشان در بخش تولید فعال شوند که نفع دوسویه داشت یعنی علاوه بر تامین معیشتشان به پیشرفت کشور در تولید ملی هم کمک میکردند. همچنین «رشد و توسعه پایدار»، «تثبیت و تعدیل اقتصادی»، «سیاست‌های اقتصادی استوار بر برنامه»، «کاهش حجم دولت»، «آزاد‌سازی اقتصادی»، «رقابتی کردن اقتصاد»، «ترویج صادرات»، «تک نرخی کردن ارز» و «جذب سرمایه و تکنولوژی» از دیگر برنامه های ایت الله هاشمی بود که کشور را پس از جنگ به سرعت به سمت آبادانی سوق داد و رضایت جامعه را جلب کرد. برنامه ریزی های اقتصادی ایشان منظم بود و چنان طرح ریزی نمی شود که پس از طی یک مرحله ، اقتصاد کشور برای مدتی به کما برود تا برای مرحله بعد برنامه ریزی شود به عنوان نمونه بلافاصله پس از تعدیل اقتصادی به تثبیت اقتصادی پرداختند و اجازه ندادند فرصتها هر چند کوتاه از بین برود  و سازندگی با تاخیر مواجه شود.

*چگونه سردار سازندگی شد؟

تولید کنندگان در دولتهای سازندگی چنین عنوان می کنند که اصلاح ساختارها و سیاست های تعدیل اقتصادی، خصوصی سازی، افزایش سرمایه گذاری در صنایع مولد، رشد پروژه های عمرانی، افزایش تولید داخلی، افزایش اشتغال و توزیع درآمد از نتایج قابل توجه دولت های پنجم وششم بود. از سوی دیگر ایت الله هاشمی اعتقاد به انجام اموری بود که ماندگار شود در دوران ریاست ایشان شاهد سرمایه گذاری در زیر ساخت های مولد مانند خودرو سازی، پتروشیمی، انرژی، سیمان، معادن و فولاد هستیم. از خصوصیات دوران ریاست هاشمی می توان به جذب و تربیت نیروهای متخصص داخلی و گسترش آموزش عالی و دانشگاه ها، تفکیک و جدایی بانک ها از صنعت و بستر سازی جهت خصوصی سازی بانک ها، دیپلماسی مناسب سیاسی جهت استفاده از فاینانس های بانک های اروپایی و اعتقاد ایشان به حضور بخش خصوصی در صنعت و پروژه های کلیدی کشور نام برد. در همین راستا حضور نوربخش در رأس وزارت اقتصاد، بیژن نامدارزنگنه در وزارت نیرو، نعمت‌زاده در وزارت صنایع، آقازاده در وزارت نفت، کلانتری در وزارت کشاورزی، محلوجی در وزارت معادن، نژادحسینیان در صنایع سنگین و وهاجی در وزارت بازرگانی، رنگ‌وبوی کابینه نخست ‌هاشمی‌رفسنجانی را اقتصادی کرده بود. سیاست باز اقتصادی و وضع قوانین ضد انحصار ازجمله اقدامات مؤثر وی بوده ‌است و اجرای اولین برنامه پنج‌ساله توسعه را آغاز کرد. جنبش سازندگی دولت‌های آقای هاشمی با پروژه‌های بزرگ عمرانی مثل راه‌سازی، سدسازی، ساخت نیروگاه، توسعه فرودگاه‌ها، ساخت کارخانه‌های بزرگ صنعتی به یاد می‌آید. بسیاری معتقدند اگر این دوره در اقتصاد بعد از جنگ نبود، ایران امروز مثلا به‌جای صادرات برق، واردکننده آن بود. همچنین بعضی از بزرگ‌ترین صنایع ایران، چه در بخش دولتی و چه خصوصی، در «دوران سازندگی» شکل گرفتند یا احیا شدند؛ از بخش معدن گرفته تا کارخانه‌های مواد غذایی. بعضی از بزرگ‌ترین شرکت‌های صنعتی دوران بعد از انقلاب مثل گروه مپنا در همان سال‌ها تأسیس شدند. در دوران ریاست‌جمهوری هاشمی، به دلیل چرخش به سمت تکنوکراسی و شایسته‌سالاری در اقتصاد، دوره‌ای از بازگشت ایرانیان خارج از کشور و سرمایه‌های آنها به ایران رقم خورد. بعضی از این افراد در همان دوران بنگاه‌های اقتصادی خصوصی تأسیس کرده یا در فعالیت‌های اقتصادی سرمایه‌گذاری کردند.

*رشد اقتصادی دولت هاشمی به روایت آمار

آن طور که روایت شده رشد تولید ناخالص داخلی کشور که در دوران جنگ تحمیلی به منفی ۵/ ۵ درصد رسیده‌بود، با تغییر جهت چشمگیر به بیش از ۶ درصد افزایش یافت. بر مبنای اولین گزارش توسعه انسانی جمهوری اسلامی ایران که در سال ۱۳۷۸ از سوی سازمان برنامه و بودجه به انتشار رسید، درآمد سرانه هر ایرانی طی دوران سازندگی به‌طور متوسط سالیانه حدود ۵ درصد افزایش یافته است. بر مبنای برآورد سازمان برنامه و بودجه طی دوران ریاست‌جمهوری هاشمی میزان ارزش افزوده بخش کشاورزی و نفت سالانه معادل ۵ درصد افزایش یافته است. از سوی دیگر ارزش افزوده بخش‌های صنعت و خدمات نیز طی دوران سازندگی نیز به ترتیب معادل ۲ و ۵/ ۶درصد به ازای هر سال افزایش یافت. در این دوران کسری بودجه ۵۰ درصدی در سال ۱۳۶۷ به توازن بودجه تبدیل شد و ترکیب هزینه‌های دولت به سمت هزینه‌های عمرانی تغییر جهت داد. تراز منفی تجارت خارجه در این دوران تغییر جهت داد و از حجم سنگین بدهی‌ها و تعهدات دولت کاسته شد. طی ۸ سال یاد شده نرخ بیکاری در کشور با کاهش حدود ۵ واحد درصدی به حدود ۹ درصد کاهش یافت.