از کار افتاده‌ها، فراموش‌شده‌ها/ روایت یک نظام بازنشستگی ناکارآمد

پیام عابدی: نظام بازنشستگی ایران در سال‌های اخیر با چالش‌های متعددی رو‌به‌رو بوده است که مطالبات بازنشستگان صندوق‌های مختلف را به یکی از مسائل مهم صنفی، اجتماعی و سیاسی در کشور تبدیل کرده است.

با هدف بررسی تحولات این نظام، داده‌های مربوط به بودجه سال ۱۴۰۲ و شاخص‌های کلیدی آن را با آخرین اطلاعات موجود برای سال ۱۴۰۴ مقایسه می‌کنیم.  یافته‌های این تحلیل نشان می‌دهد که چالش‌های پیشین همچنان پابرجاست و در برخی موارد تشدید نیز شده است.

افزایش تعداد مستمری‌بگیران، نسبت نامطلوب شاغلان بیمه‌شده به بازنشستگان، کسری فزاینده منابع مالی صندوق‌ها به‌ویژه صندوق تامین اجتماعی، و وابستگی صندوق بازنشستگی کشوری و لشکری به بودجه عمومی، از جمله مهم‌ترین این چالش‌ها به شمار می‌روند.

عملکرد شرکت‌های اقتصادی وابسته به صندوق‌ها، به‌ویژه شستا، همچنان تحت تاثیر نرخ تورم بالا قرار دارد و میانگین سن بازنشستگی پایین‌تر از استاندارد‌های جهانی، فشار مضاعفی بر منابع صندوق‌ها وارد می‌کند.

در سال ۱۴۰۴، بودجه اختصاص‌یافته به صندوق‌های بازنشستگی افزایش قابل‌توجهی داشته است که نشان‌دهنده تداوم و حتی تعمیق وابستگی این نظام به منابع عمومی است.

مطالبات بازنشستگان صندوق‌های مختلف بازنشستگی در ایران در سال‌های اخیر به یک موضوع محوری تبدیل شده است. این مطالبات، اگرچه در ظاهر ممکن است بسته به نوع صندوق، تفاوت‌هایی در شکل و جزئیات داشته باشند، اما در عمق خود، همگی به ریشه‌های مشترک و ساختاری بازمی‌گردند.

مجموع مستمری‌بگیران

در سال ۱۴۰۲، مجموع مستمری‌بگیران صندوق‌های اصلی کشور از مرز ۶ میلیون نفر گذشته بود. اگرچه یک آمار تجمیعی دقیق برای سال ۱۴۰۴ در تمامی صندوق‌ها در دسترس نیست، اما بررسی داده‌های مربوط به صندوق‌های بزرگ نشان‌دهنده افزایش این تعداد است.

صندوق بازنشستگی کشوری در سال ۱۴۰۳ و تا پایان بهار این سال بیش از ۱.۷ میلیون مستمری‌بگیر داشته است. سازمان تامین اجتماعی نیز در دی‌ماه ۱۴۰۳، بیش از ۸ میلیون و ۵۲۸ هزار نفر مستمری‌بگیر داشته است.

افزایش در تعداد مستمری‌بگیران، به طور طبیعی، فشار بیشتری بر منابع مالی صندوق‌های بازنشستگی وارد می‌کند.

نسبت شاغلان دارای بیمه به مستمری‌بگیران

در سال ۱۴۰۲، نسبت شاغلان دارای بیمه رسمی به مستمری‌بگیران در کشور حدود ۲ به ۱ برآورد می‌شد که به مراتب پایین‌تر از نسبت مطلوب جهانی (بیش از ۴ به ۱ در بسیاری از کشورها) بود.

داده‌های مربوط به سازمان تامین اجتماعی در دی‌ماه ۱۴۰۳ نشان می‌دهد که این سازمان دارای بیش از ۱۶ میلیون نفر بیمه شده اصلی و بیش از ۸ میلیون مستمری بگیر بوده است.

این آمار (نسبت شاغلان دارای بیمه به مستمری‌بگیران) برای سازمان تامین اجتماعی در آن زمان، نسبت تقریباً ۱.۹ به ۱ را نشان می‌دهد.

با در نظر گرفتن این‌که سازمان، بزرگ‌ترین صندوق بازنشستگی کشور است، این نسبت می‌تواند تا حدودی نمایانگر وضعیت کلی باشد.

اگرچه آمار دقیقی از کل شاغلان بیمه‌شده در تمامی صندوق‌ها برای سال ۱۴۰۴ در دسترس نیست، اما با توجه به روند افزایشی تعداد مستمری‌بگیران و احتمال‌عدم رشد متناسب جمعیت شاغلان بیمه‌شده، به احتمال، نسبت کلی شاغلان به بازنشستگان همچنان در سطح نامطلوبی قرار دارد.

این وضعیت، چالش‌های مربوط به تامین مالی مستمری‌ها را تشدید می‌کند، زیرا تعداد کمتری از شاغلان، مسئول تامین هزینه‌های مستمری بازنشستگان هستند.

حال که با وضعیت کلی صندوق‌ها آشنا شدیم، بهتر است که با جزییات بیشتری وضعیت هر یک از صندوق‌های اصلی کشور و مطالبات بازنشستگان با تحلیل کیفی و کمی، مورد توجه قرار گیرد.

صندوق تامین اجتماعی

در حالی که این صندوق از محل حق بیمه‌ها منابع درآمدی (ورودی) نسبی دارد، اما وابستگی آن به منابع دولتی رو به افزایش است. دولت تا پایان سال ۱۴۰۲ بیش از ۵۸۰ هزار میلیارد تومان به این صندوق بدهکار بوده و بدهی آن سالانه با رشد ۱۵ تا ۲۰ درصدی ادامه دارد.

در سال ۱۴۰۳، کسری تراز عملیاتی صندوق تامین اجتماعی حدود ۱۵۰ هزار میلیارد تومان برآورد شده است. مهم‌ترین مطالبات بازنشستگان شامل اجرای ماده ۹۶ قانون تأمین اجتماعی (افزایش حقوق متناسب با تورم)، اجرای کامل طرح همسان‌سازی حقوق، پرداخت بدهی دولت، ارتقای خدمات درمانی و شفاف‌سازی عملکرد شرکت‌های تابعه به‌ویژه شستا است.

صندوق بازنشستگی کشوری

عمده بازنشستگان این صندوق شامل معلمان، کارمندان دولت و کارمندان وزارتخانه‌ها هستند. این صندوق وابستگی کامل به بودجه عمومی دارد.

میانگین مستمری بازنشستگان کشوری در سال ۱۴۰۲ حدود ۸ میلیون تومان بوده، در حالی که خط فقر رسمی در تهران بیش از ۱۵ میلیون تومان برآورد شده است.

مطالبات این گروه، شامل اجرای کامل همسان‌سازی حقوق، پرداخت معوقات، اصلاح فرمول محاسبه سنوات بازنشستگی، ارتقای کیفیت خدمات درمانی و افزایش سقف وام‌های ضروری است.

وام‌های ارائه‌شده در سال ۱۴۰۳ با نرخ سود ۴ درصد و سقف ۲۰ میلیون تومان، در مقایسه با تورم، توان پوشش‌دهی معیشت را ندارند.

همچنین بیمه درمانی بازنشستگان کشوری در سال‌های اخیر با کاهش پوشش، محدودیت در ارائه دارو‌های گران‌قیمت و ازدحام در مراکز درمانی مواجه بوده است.

صندوق بازنشستگی نیرو‌های مسلح (لشگری)

این صندوق با حدود ۷۰۰ هزار بازنشسته (آمار سال ۱۳۹۵) یکی از بزرگ‌ترین صندوق‌هایی است که از منابع دولتی تغذیه می‌کند.

با توجه به شرایط خاص شغلی، بازنشستگان این صندوق به طور معمول، در سنین ۴۵ تا ۵۰ سال بازنشسته می‌شوند. این بازنشستگی زودهنگام فشار مضاعفی بر بودجه وارد کرده است.

مطالبات بازنشستگان نیرو‌های مسلح، شامل افزایش اعتبار و تعداد وام قرض الحسنه، دریافت معوقات همسان سازی ۱۴۰۳ و تسری طرح امام حسن مجتبی از شاغلان به بازنشستگان است.

صندوق بازنشستگی فولاد

صندوق فولاد با حدود  ۱۰۸ هزار بازنشسته (آمار سال ۱۴۰۲) علی‌رغم جمعیت نسبتا کم، یکی از پرهزینه‌ترین صندوق‌هاست. در سال ۱۴۰۲، پرداختی‌های این صندوق حدود ۱۸ هزار میلیارد تومان بوده که عمدتاً از سوی دولت تامین شده است.

بازنشستگی زودتر از موعد کارگران معادن، بار مالی بالایی را برای این صندوق رقم زده است. شرکت‌های زیرمجموعه این صندوق، به‌ویژه در حوزه زغال‌سنگ و فولاد، به دلیل مشکلات ساختاری و سیاست‌های ارزی و انرژی با مشکل مواجه شده‌اند.

بازنشستگان این صندوق در سال‌های گذشته با تاخیر در پرداخت حقوق، ضعف خدمات درمانی و اجرای ناقص همسان‌سازی مواجه بوده‌اند.

صندوق بازنشستگی صنعت نفت

این صندوق حدود ۸۰ هزار بازنشسته (آمار سال ۱۳۹۵) را پوشش می‌دهد و برخلاف سایر صندوق‌ها، به شکل عمده از منابع داخلی صنعت نفت تامین مالی می‌شود.

با این حال، کاهش سودآوری شرکت‌های نفتی در نتیجه تحریم‌ها و افت سرمایه‌گذاری، نگرانی‌هایی در مورد پایداری آن ایجاد کرده است.

در سال ۱۴۰۲، میانگین مستمری در این صندوق ۱۷ میلیون تومان بوده که از میانگین کشوری بالاتر است. خدمات رفاهی و درمانی در این صندوق در سطح نسبتا مطلوبی قرار دارد.

اما مطالبات اصلی بازنشستگان شامل حفظ مزایای دوران اشتغال، بیمه درمانی سطح بالا، و جلوگیری از کاهش خدمات رفاهی در مناطق عملیاتی است.

بودجه خواری صندوق‌ها و بازدهی پایین

داده‌های تجمیعی نشان می‌دهند که حدود ۷۰ درصد از کل مستمری‌بگیران (بازنشستگان) به نوعی وابسته به بودجه عمومی هستند.

میانگین سنی بازنشستگی در ایران حدود ۵۲ سال است، در حالی که در کشور‌های OECD (سازمان همکاری اقنصادی و توسعه) این عدد حدود ۶۴ تا ۶۶ سال است.

در لایحه بودجه سال ۱۴۰۴، اعتبار در نظر گرفته شده برای تمامی صندوق‌های بازنشستگی با بیش از ۷۱ درصد رشد نسبت به سال گذشته، به حدود ۷۷۷ هزار میلیارد تومان رسیده است که معادل ۱۷ درصد از بودجه عمومی است.

از این میزان، حدود ۳۹۴ هزار میلیارد تومان (۵۰.۷ درصد) به بازنشستگان کشوری و حدود ۱۸۰ هزار میلیارد تومان (۲۳.۲ درصد) به بازنشستگان لشکری اختصاص دارد.

همچنین، بازدهی صندوق‌های سرمایه‌گذاری تابعه صندوق‌ها اغلب زیر ۱۰ درصد است که در مقایسه با نرخ تورم، ناکارآمدی شدید را نشان می‌دهد.

پیشنهاد‌های اصلی برای برون‌رفت

پیشنهاد‌های اصلی برای برون‌رفت از وضعیت فعلی شامل موارد زیر است:

افزایش تدریجی سن بازنشستگی به استثنا مشاغل سخت.

اجرای واقعی و پایدار طرح همسان‌سازی حقوق بازنشستگان

بهبود ساختار مدیریتی شرکت‌های تابعه صندوق‌ها و الزام به شفافیت مالی

ایجاد منابع درآمدی جدید و پایدار برای صندوق‌ها

بازنگری در ساختار نظام بیمه درمانی بازنشستگان و حذف تبعیض بین صندوق‌ها