دولت‌ها با دخالت در آیین‌ها، اصالت آن‌ها را تهدید می‌کنند/ حاجی فیروز نماد جشن پیروزی ایرانیان

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ نوروز که به عنوان آغاز سال نو و فصل بهار در ایران جشن گرفته می‌شود، بازتابی از باورهای عمیق فرهنگی و اعتقادی مردم ایران است. یکی از جنبه‌های جذاب نوروز، آیین‌های نمایشی آن است که با نمادها و شخصیت‌های خاص، همچون حاجی فیروز، میر نوروزی و کوسه‌برنشین، تصویری شاد و پر از انرژی از گذار بهار و شکوفایی طبیعت ارائه می‌دهد. این آیین‌ها که ریشه در باورهای کهن ایرانی دارند، با موسیقی، پایکوبی و نمایش‌های نمادین، نه تنها آغاز بهار را جشن می‌گیرند بلکه پیامی از برکت، باروری و رونق برای سال جدید نیز به ارمغان می‌آورند.

خبرگزاری برنا در گپ‌وگفتی با هادی عامل هاشمی، بازیگر و کارگردان تئاتر به بررسی این آیین‌های خاص و تفاوت‌های آن‌ با سایر آیین‌های ایران پرداخته‌است که در ادامه می‌خوانید.

برنا: آیین‌های نوروزی چه جایگاهی در گستره‌ جغرافیایی ایران دارند؟‌

عامل: آیین‌های نوروزی به طور کلی ریشه‌های مردمی دارند و در فرهنگ‌ها و جغرافیا‌های متفاوت، شکل‌های مختلفی به خود می‌گیرند. این آیین‌ها برخواسته از نیازها، فطرت و خواسته‌های بشر به وجود آمده‌اند؛ مانند آیین‌های باران‌خواهی، آیین‌های زادآوری و بسیاری دیگر که در هر فرهنگی وجود دارد و شباهت‌های زیادی بین آن‌ها دیده می‌شود. آیین نوروز هم از زادآوری و نو شدن طبیعت برخاسته و با رنگ و بوی خاص ایرانی به شکل ویژه‌ای در فرهنگ ما حضور دارد. 

این آیین‌ها به خصوص در ایران باستان اهمیت ویژه‌ای داشته و با گذر زمان بسیاری از آن‌ها تحت تاثیر حملات مختلف تغییر کرده یا کنار گذاشته شده‌اند، اما نوروز تنها آیینی است که به شکلی بکر و دست نخورده به حیات خود ادامه داده است و همچنان در همان شکل باستانی‌اش برگزار می‌شود.

برنا: به نظر شما دولت‌ها چه نقشی در حفظ یا آسیب رساندن به این آیین‌ها داشته‌اند و چگونه می‌توان از این سنت‌ها به درستی حمایت کرد؟

عامل: در ایران، معمولاً دولت‌ها با دست زدن به این نوع آیین‌ها، گاهی باعث آسیب رساندن به آن‌ها می‌شوند. وقتی دولت‌ها به این آیین‌ها شکل دولتی بدهند یا بخواهند از آن‌ها به عنوان زینت المجالس استفاده کنند، معمولاً تغییراتی در آن‌ها ایجاد می‌شود که باعث از بین رفتن اصالتشان می‌شود. به عنوان مثال، در طول تاریخ، وقتی دولت‌ها به این آیین‌ها توجه کرده‌اند، بیشتر باعث آسیب به آنها شده‌اند تا حمایت از آنها. اما خوشبختانه این آیین‌ها، چون در بستر جامعه حضور دارند و بخشی از فرهنگ مردم هستند، به حیات خود ادامه می‌دهند. اگر دولت‌ها به آن‌ها اجازه دهند که بدون دخالت و تغییرات خاصی ادامه یابند، این سنت‌ها و آیین‌ها سال‌ها به حیات خود ادامه خواهند داد، مشابه آنچه که در تعزیه، نقالی و دیگر هنر‌های نمایشی ایرانی دیده‌ایم.

زبان فارسی نقش مهمی در حفظ آیین‌های نوروزی ایفا کرده است

برنا: چه ویژگی‌هایی باعث می‌شود که آیین نوروز در ایران باستان به شکل دست نخورده حفظ شود؟

عامل: آیین نوروز در ایران به دلیل حفظ زبان فارسی، که حامل این آیین‌ها و فرهنگ‌ها بوده است، توانسته دست نخورده باقی بماند. حملات مختلف به ایران، از جمله حمله اعراب و مغول‌ها، آسیب‌های زیادی به فرهنگ ما وارد کرد، اما زبان فارسی نه تنها به عنوان زبان ارتباطی بلکه به عنوان یک حامل فرهنگی توانست این سنت‌ها و آیین‌ها را حفظ کند. در نتیجه، آیین نوروز با تمامی جزئیاتش، از جمله سفره هفت‌سین، همچنان به همان شکل که در گذشته برگزار می‌شد، ادامه دارد.

برنا: آیین‌هایی مثل کوسه برنشین و آیین‌های مشابه چه ارتباطی با نوروز دارند؟ آیا می‌توانید بیشتر در این مورد توضیح دهید؟

عامل: بسیاری از آیین‌های نوروزی در طول تاریخ تغییرات زیادی داشته‌اند. برخی از این تغییرات به دلیل حملات خارجی و تغییرات اجتماعی و فرهنگی بوده است. مثلاً آیین «کوسه برنشین» که در گذشته بخشی از مراسم نوروزی بود، مربوط به زمانی است که سردار یونانی کراسوس در جنگ با ایرانی‌ها دستگیر شد و او را وارونه بر خر می‌نشاندند. این مراسم به نوعی به آیین نوروز تبدیل شد، که در آن دیوانه‌ای را به عنوان حاکم شهر در روز نوروز می‌گذاشتند و او برای یک روز حکم می‌کرد. همچنین «شاه سوزان» که نمادی از یک عروسک یا مجسمه است که با دسته جارویی ساخته و بعد سوزانده می‌شود، به نوعی از آیین‌های چهارشنبه‌سوری است که در آن هم این نماد به آتش کشیده می‌شود. این تغییرات به نوعی در تاریخ ایران به دقت ثبت شده‌اند و در مراسم نوروزی همچنان به اشکال مختلف ادامه می‌یابند.

آیین‌های نوروزی پیام‌هایی از تجدید حیات، امید و اتحاد دارند

برنا: چه پیامی از آیین‌های نوروزی به نسل‌های آینده منتقل می‌شود؟

عامل: آیین‌های نوروزی پیام‌هایی از تجدید حیات، امید به زندگی و اتحاد دارند. این آیین‌ها به نسل‌های آینده یادآوری می‌کنند که ارتباط با طبیعت، حفظ هویت فرهنگی و احترام به گذشته، می‌تواند چراغ راهی برای آینده باشد. امیدوارم نسل‌های آینده از این آیین‌ها بهره‌برداری کنند و بتوانند این سنت‌ها را به درستی حفظ کرده و از آنها برای ساختن آینده‌ای بهتر استفاده کنند.

حاجی فیروز نمادی از جشن پیروزی ایرانیان است

برنا: چه ارتباطی بین شخصیت و سیاهی چهره در حاجی فیروز، سیاه‌بازان و... است؟ ریشه تاریخی این شخصیت‌ها کجاست؟

عامل: تفاوت‌های زیادی بین حاجی فیروز و شخصیت‌های سیاه وجود دارد. در واقع، حاجی فیروز یکی از شخصیت‌های ویژه نوروزی است که در خیابان‌ها می‌رقصد و مژده بهار را می‌دهد. درباره ریشه حاجی فیروز نظریات مختلفی وجود دارد. یکی از این نظریات به پیروز، یکی از شخصیت‌های تاریخی ایران برمی‌گردد. پیروز، در هشتمین سال پس از اشغال ایران توسط اعراب، عمر را در مقر فرماندهی اعراب در سرزمین‌های ایران به قتل می‌رساند. خبر این قتل در زمان نوروز به ایران می‌رسد و ایرانی‌ها این پیروزی را جشن می‌گیرند. آن‌ها، چون نمی‌توانستند این شادی را به‌طور آشکار به اعراب نشان دهند، پیروز را با ف جایگزین می‌کنند که به کلمه حاجی فیروز تبدیل می‌شود. این تغییر، نوعی شوخی و دست انداختن اعراب بود. اعراب در آن زمان از دست دادن خلیفه خود ناراحت بودند و ایرانی‌ها با شادی و سرخوشی در این ایام، این تغییر نام را به نوعی به تمسخر می‌گیرند.

برنا: درباره‌ سیاه‌ها و ریشه‌های آن بیشتر توضیح دهید که این شخصیت‌ها چگونه در تاریخ و فرهنگ ایرانی شکل گرفتند؟

عامل: سیاه‌ها در تاریخ ایران، به ویژه در جنوب کشور، به واسطه روابط با بندر‌های زنگبار و برده‌هایی که از آنجا به ایران آورده می‌شدند، شکل گرفتند. این برده‌ها که بیشتر از نواحی آفریقا بودند، به دلیل این‌که فارسی را به‌درستی نمی‌دانستند و در صحبت‌هایشان اشتباهات زیادی داشتند، باعث طنز و خنده اربابان خود می‌شدند. این موضوع به تدریج وارد فرهنگ نمایشی ایران شد و هنرمندان ایرانی با سیاه کردن صورت خود، به تقلید از این برده‌ها، در نمایش‌ها و آیین‌ها لحظات شادی ایجاد می‌کردند. این شخصیت بعد‌ها به یک بخش ثابت از تئاتر و نمایش‌های ایرانی تبدیل شد. در واقع، اینها نمادی از حضور طبقات پایین و شوخی‌های اجتماعی بودند که در قالب هنر‌های نمایشی درآمدند. بهرام بیضایی در کتاب نمایش در ایران به خوبی به این موضوع اشاره کرده‌است.

برنا: حاجی فیروز و سیاه‌بازها، چه انداره به شکل گذشته در دنیای امروز حضور دارند؟

عامل: تفاوت اصلی بین حاجی فیروز و سیاه بازی در این است که هر دو شخصیت‌ با لباس‌های خاصی که به نوعی نماد دلاوری و استقامت در برابر ظلم هستند، در گذشته نقش‌هایی بسیار مهم داشتند. اما امروز، متاسفانه این شخصیت‌ها بیشتر به نماد‌هایی سطحی و تجاری تبدیل شده‌اند که از مفهوم اصلی و فرهنگی‌شان فاصله گرفته‌اند. دلیل این که این شخصیت‌ها هنوز هم در جامعه ما حضور دارند، این است که در دل فرهنگ و آیین‌های مردمی ریشه دارند. اگرچه امروز این شخصیت‌ها در خیابان‌ها یا مراسم‌ها به شکل خاصی دیده می‌شوند، اما همچنان در بستر جامعه باقی مانده‌اند و به نوعی جزئی از آیین‌ها و سنت‌های نوروزی محسوب می‌شوند.

انتهای پیام/