رادیو تولد مبارک

هوشنگ مرادی‌کرمانی در کتاب «شما که غریبه نیستید» پیرمردی را توصیف می‌کند که در روستای ساکت و آرام «سیرچ» کرمان یک رادیو را به گوشش چسبانده و متوجه اتفاقات اطرافش نمی‌شود.

نویسنده تعریف می‌کند که پیرمرد با شنیدن پیام‌های رادیو گاه لبخند می‌زد و گاه غمزده می‌شد و می‌گوید من نه دلیل شادی‌اش را می‌فهمیدم و نه دلیل اندوهش را!

این صحنه تاثیرگذار، تصویری کلی از نحوه تعامل مردم ایران قدیم با رسانه‌ای جدید به نام رادیو را ارائه می‌کند. روستاییان ایران به دنیای بیرونی‌شان از روزنه رادیو نگاه می‌کردند و به کمک این رسانه به درک و شناختی تازه می‌رسیدند.

رادیو برای همه افراد با هر سطحی از دانش و سواد، وسیله‌ای قابل استفاده بود و حتی روستاییانی که سواد خواندن و نوشتن را نداشتند می‌توانستد با برنامه‌های رادیو ارتباط برقرار کنند.

در صفحات تقویم ایرانی چهارم اردیبهشت به عنوان سالگرد رادیو ثبت شده است. در چهارم اردیبهشت 1319 شمسی فرزند سردار سپه(ولیعهد آن زمان) با فشردن یک دکمه سیاه رنگ در اتاق کوچک ساختمان بی‌سیم پهلوی، نخستین دستگاه فرستنده رادیویی ایران را افتتاح کرد. جالب است بدانید که این فرستنده رادیویی در طول روز فقط پنج ساعت برنامه پخش می‌کرد که تازه آن را هم فقط مردم تهران و چند شهر اطراف می‌توانستند بشنوند.

در آغاز کار، از اخبار و گزارش و مطالب جدی در رادیو خبری نبود، در این دوران بیشتر موسیقی و گاه ترانه پخش می‌شد و گه‌گاهی نیز چند نکته ادبی یا انتقادی از رادیو به گوش می‌‌رسید.

از کلاه فرنگی تا میدان ارگ

با مرور تاریخچه رادیو در ایران به چند سال سرنوشت‌ساز برمی‌خوریم؛ سال 1327 زمانی است که استودیوی کوچک رادیو تهران در میدان ارگ احداث شد. از سال 1319 تا 1327، برنامه‌های رادیو در استودیوی اولیه در عمارت کلاه‌فرنگی(قصر قاجار) اجرا و پخش می‌شده است.

فاصله 9‌ ‌‌کیلومتری فرستنده از شهر و وجود تنها یک خودرو برای رفت و آمد اعضای ارکستر و گویندگان، باعث شده در ضلع غربی میدان توپخانه در جوار اداره راهنمایی و رانندگی، محلی جدید در نظر گرفته شود.

آن زمان در میدان ارگ، استودیوی کوچکی ساخته شد که اخبار ساعت 18 از آن محل پخش می‌شده است؛ البته افتتاح رسمی این محل دو سال بعد یعنی در بیست سالگی رادیو در سال 1339 انجام شده است.

به دنبال افتتاح موفقیت‌آمیز استودیوهای یک و 2، استودیوی بزرگی به نام استودیوی شماره 8 سال 1338 در محوطه رادیو ارگ ساخته شد.

برنامه «شما و رادیو» شاهرخ نادری با حضور 200 تماشاچی در این استودیو ضبط شده است. استودیو 8 ‌اکنون هم در حال فعالیت است و نمایش‌های رادیویی شبکه‌های مختلف در این فضا ضبط می‌شود.

در این شصت و چند سال که رادیو ارگ افتتاح شده آدم‌های مهم و مشهوری به آن رفت و آمد داشته‌اند؛ از مهدی اخوان‌ثالث گرفته تا حسینقلی مستعان(داستان‌نویس)، ابوالقاسم پاینده(نویسنده)، مشفق همدانی(مترجم)، محسن هشترودی(پروفسور فیزیک)، جلیل شهناز، بنان و... .

رادیو در مقاطع مختلف تاریخ ملت ایران نقش‌آفرین و تاثیرگذار بوده است. در بزنگاه‌های مهم سیاسی و اجتماعی مثل انقلاب اسلامی، دفاع مقدس، فتح خرمشهر و... صدای شادی و اندوه مردم در رادیو پیچیده و به گوش همه رسیده است.

رادیو در بستر پیشرفت و توسعه‌اش روزبه‌روز متنوع‌تر شده است. زمانی یک شبکه رادیویی همه‌جور برنامه را برای همه‌جور مخاطب پخش می‌کرد، اما امروز هر شبکه‌ای گروهی خاص از مخاطب را نشانه گرفته و برنامه‌هایش را برای طیف مشخصی از شنوندگان تهیه و پخش می‌کند.

مجوزی برای نگهداری رادیو در منزل

وقتی کتاب تاریخچه رادیو در ایران را ورق می‌زنیم به داستان‌های شیرین و هیجان‌انگیزی درباره نحوه استفاده مردم از این رسانه برمی‌خوریم؛ داستان‌هایی که نشان می‌دهد مردم شهر و روستا از دیدن رادیو چقدر حیرت‌زده شده‌اند و تا مدت‌ها به آن به عنوان یک وسیله عجیب و غریب نگاه می‌کرده‌اند.

حاجی برادران ساداتی یکی از فروشندگان قدیمی رادیو مستقر در میدان توپخانه در صحبت‌هایش به خاطرات جالبی درباره نحوه ورود دستگاه رادیو به ایران اشاره می‌کند. او در مطلبی با عنوان «از گذشته‌های رادیو» نوشته سیدعلیرضا هاشمی می‌گوید: رادیوهای آن زمان بسیار گران بود و معمولا از کشور آلمان یا انگلستان وارد می‌شد. هر کس که رادیو می‌خرید به شهربانی مراجعه می‌کرد، یک عکس می‌داد و جواز از آنها می‌گرفت و ما می‌رفتیم منزلشان و رادیو را نصب می‌کردیم. در آن زمان همه نمی‌توانستند رادیو بخرند؛‌ مثلا در تهران از هر هزار خانه یکی رادیو می‌خرید، از این‌رو تعمیرکار رادیو هم خیلی کم بود. آن موقع به دلیل آن که رادیو خیلی گران و بزرگ بود، در هر مغازه رادیوفروشی شش یا هفت رادیو بیشتر موجود نبود که کل سرمایه آن مغازه را تشکیل می‌داد.

به گفته این فروشنده، فروش رادیو در آن زمان زیاد نبوده. به طوری که در هفته یا 15 روز یا یک ماه یک رادیو به فروش می‌رسیده. در ضمن وقتی رادیوی کسی خراب می‌شد یک مهندس آلمانی رادیوها را تعمیر می‌کرده. بتدریج آن مهندس آلمانی به یک ایرانی جزئیات تعمیر رادیو را آموخته و خودش با خیال راحت ایران را ترک کرده است.

مرور خاطرات قدیمی بیانگر آن است که درک و باور کلیت فناوری رادیو برای مردم سخت و پیچیده بوده است. اما در عین حال این پیچیدگی مانع ارتباط با برنامه‌های این رسانه نمی‌شده است.

شاید خنده‌دار باشد ولی برای خیلی از مردم آن زمان این سوال مطرح بوده که این دستگاه مستطیلی شکل چگونه سخن می‌گوید و آیا کسی در درون آن قرار گرفته است یا خیر! یکی از دارندگان رادیو به خاطره جالبی در این باره اشاره می‌کند و می‌گوید: پدر مادربزرگم شب‌ها رادیو را با خود به آبیاری می‌برد و صبح نمی‌گذاشت ما رادیو گوش کنیم و می‌گفت رادیو تمام شب را حرف زده و بیچاره خسته شده،‌ باید استراحت کند.

مقاله «از گذشته‌های رادیو» که در دومین اجلاس جهانی رادیو ارائه شد زوایای دیگری از تاثیرگذاری رادیو در زندگی ایرانیان قدیم را نشان می‌دهد.

یکی از شنوندگان کهنسال رادیو در خاطره‌اش به انگیزه بالایش برای رادیودار شدن اشاره می‌کند و می‌گوید: من برای خرید رادیو تلاش زیادی در مزرعه خود می‌کردم تا پول لازم را جهت تهیه یک رادیو فراهم کنم. ماه‌ها در زمین کشاورزی کار کردم تا بالاخره پول لازم فراهم شد. زمانی که رادیو را به خانه آوردم از خوشحالی در پوست خود نمی‌گنجیدم. من با خریدن رادیو توانستم از اوضاع کشور و حتی کارهای کشاورزی اطلاعات زیادی به دست آورم.

رادیو علاوه بر این که زندگی شخصی مردم را دستخوش تحول کرده در زندگی اجتماعی آنها نیز تاثیرگذار بوده است. در ابتدای ورود رادیو یکی از تفریحات مردم این بوده که در کوچه و خیابان دور رادیو حلقه بزنند و به برنامه‌های سرگرم‌کننده آن گوش کنند.

در خاطرات یکی از شهروندان تهران قدیم آمده است: بعد از چند ماه قهوه‌خانه محله ما یک رادیو خرید. از آن به بعد مشتریانش دو برابر شد. اما او هم قیمت چای و قلیان را دو برابر کرد.

یکی از شهروندان قدیمی تهرانی هم خاطره‌ای تعریف می‌کند از رادیویی که حجمش به اندازه دستگاه تلویزیون بوده است. این رادیو در قهوه‌خانه محله مستقر بوده و کسی حق نداشته به آن دست بزند. صاحب قهوه‌خانه پسر خودش را مسئول نگهداری از این دستگاه رادیو کرده و او را کنار رادیو نشانده تا مراقبش باشد. مشتریان قهوه‌خانه فقط یک ساعت در طول روز اجازه داشته‌اند دل به نوای رادیو بدهند و در دیگر ساعات روز رادیو ساکت و خاموش بوده است.

رادیو لباس نو بر تن می‌کند

در حال حاضر 20 شبکه رادیو سراسری در حال فعالیت هستند. برخی از این شبکه‌ها اختصاصا در یک موضوع خاص برنامه پخش می‌کنند و براساس حوزه محتوایی‌شان از دیگر شبکه‌ها متمایز شده‌اند.

شبکه‌های معارف، فرهنگ، ورزش، سلامت، اقتصاد و کتاب فقط در موضوعات مربوط به عنوانشان فعالیت می‌کنند. شنوندگانی که به موضوعات فرهنگی همچون شعر، ادبیات، سینما و تئاتر علاقه دارند می‌توانند پیچ رادیویشان را به طرف فرکانس شبکه فرهنگ بچرخانند و صرفا برنامه‌هایی در این حال و هوا را بشنوند. برخی شبکه‌ها حوزه ماموریت‌شان را براساس ساختاری که در آن برنامه‌سازی می‌کنند، تعریف کرده‌اند.

شبکه‌های نمایش، گفت‌وگو، تلاوت، نوا و آوا را می‌توان در این دسته‌بندی قرار داد. شبکه نمایش متعلق به شنوندگانی است که دوست دارند در هر ساعتی از شبانه‌روز نمایش‌های رادیویی بشنوند.

شبکه گفت‌وگو نیز بیشتر از قالب برنامه‌سازی مصاحبه و میزگرد بهره می‌گیرد و برنامه‌هایی گفت‌وگومحور را تقدیم علاقه‌مندان می‌کند. شبکه‌های نوا و آوا نیز آنتن خود را به پخش برنامه‌های موسیقی‌محور اختصاص داده‌اند.

برخی شبکه‌ها مثل جوان نیز در برنامه‌سازی به یک طیف مشخص سنی توجه می‌کنند. افتتاح شبکه جوان که در سال 75 صورت گرفت، راه را برای فعالیت دیگر شبکه‌های تخصصی باز کرد.

هم‌اکنون که حدود 16 سال از فعالیت این شبکه می‌گذرد زمزمه‌هایی مبنی بر افتتاح رادیو کودک هم شنیده می‌شود. رادیویی که برنامه‌هایی برای کودکان خواهد داشت و بچه‌ها در آن حرف اول و آخر را می‌زنند. در کنار همه این شبکه‌ها باید به افتتاح شبکه فصلی اشاره کرد که برنامه‌هایش در فصل‌های مختلف بهار، تابستان، پاییز و زمستان تغییر می‌کند و متناسب با نیازهای آن دوره زمانی هر بار لباسی نو بر تن می‌کند.

بهره‌گیری از ظرفیت‌های فضای مجازی اینترنت نیز اتفاقی است که رادیو را در سال‌های اخیر برای مخاطبان جذاب‌تر و شنیدنی‌تر کرده است. در حال حاضر رادیوی اینترنتی ایران‌صدا برنامه‌هایش را بر فضای اینترنت برای مخاطبان در هر نقطه‌ای از جهان پخش می‌کند. با مراجعه به سایت این شبکه می‌توان به گنجینه‌ای غنی از برنامه‌های رادیویی در حوزه‌های مختلف دست یافت و کارهای شنیداری دیگر شبکه‌ها را نیز به صورت زنده شنید.

در هیاهوی رسانه‌های رنگارنگ رادیو همچنان زنده و باطراوت است و می‌کوشد صدای خودش را به گوش شنوندگانش برساند. برگ برنده اصلی رادیو در دسترس بودن است که آن را از دیگر رقیبانش جلو می‌اندازد. امروزه رادیو روی تلفن‌های همراه قابل شنیدن است و همچنین با دیگر وسایل دیجیتال ترکیب شده و در همه‌جا نقش اطلاع‌رسانی خودش را ایفا می‌کند.