دنیای بزرگ شیخ اجل

از لحاظ هنرمندی در نویسندگی سعدی استادی بزرگ تا روزگار خویش، در زبان فارسی بی‌نظیر است. اهمیت وی در این است که در تمامی رشته‌هایی که وارد شده آثارش طراز اول است و اثر ضعف و سستی در آنها دیده نمی‌شود، سعدی با نگارش کتاب «گلستان» ثابت کرده که در نویسندگی هنرمندی پرمایه است. علاوه بر آن که در این کتاب وی به تجسم عالم وجود با تمام تناقصات موجود در آن بدون کم و کاست همچون نقاشی زبردست در قالب ابواب و حکایات پرداخته است و نثر گلستان نه تنها یک نثر خوب و معروف و شناخته شده‌ی زبان فارسی است بلکه نمونه‌ ای است در نوع خود یکتا و در زبان فارسی نظیر ندارد. در زمینه‌ی مثنوی سرایی کتاب «بوستان» یکی از چند منظومه و شاید کاملترین منظومه‌های اخلاقی و مشهور زبان فارسی است. وی در بوستان به تصویر جهانی که ابنای آدم در قرون و اعصار همواره آرزومند تحقق آن بوده‌اند. یعنی جهانی که باید باشد و نه دنیایی که هست همت خویش را مصروف داشته و در این زمینه تا آن جا که در توان شاعر بوده گفتنی‌ها را گفته است.

از آنجا که بازگشت همه فضایل اخلاق بر عموم به دو فضلیت عدل و احسان وابسته است وی دو باب نخست بوستان را به ترتیب ویژه‌ی عدل و احسان ساخته و با سرودن حکایات منظوم در این زمینه به  زدودن بدعت‌های بد و بر انداختن رسوم ظلم و ستم از ذهن خوانندگان این اثر جاویدان قیام نموده، علاوه بر آن آبادانی کشور و آسودگی رعیت و لشکر را هدف آمال و مقاصد خود قرار داده است و از کار ملوک و عاقبت آنها پندها گرفته و سخن‌ها گفته است که می‌تواند قواعدی در قطع آبادی ظلم و رفع لوای عدل به حساب آید.

 سعدی را باید یکی از واصلان بارگاه حقیقت و عارف به اسرار خلقت و راهنمایان طریقت و فضیلت شمرد، وی در روزگارانی تاریک و ناگوار که امید خوشبختی و آسایش و ترقی از مردم سلب شده بود، همچون حکیمی بینادل به میدان عمل قدم گذارده و فضیلت و شرافت فطری وی به همراه نیرومندی اندیشه و قوت بیان اعجاز آمیز او درباره نکات علمی، سیاست ، حکمت ، اخلاق ، عبادت ، تاریخ ، حکایت ، مسایل روان شناسی،  وصف مناظر ، اهمیت شرافت انسانی، زهد و پارسایی، نصایح ، حکم و غیره دقت ابنای نوع بشر خاصه ایرانیان را به آرای خویش آن چنان معطوف ساخت که در ایامی عاری از شادکامی ، کامیابی و شادمانی همدم و محرمی تسلیت بخش برای روندگان طریقت و پناهگاهی مطمئن برای دل شیدای خردمندان گردیده که قبای اطلسی آن کس که از هنر عاری است را به نیم جو نمی‌خریده‌اند.

کلام سعدی را می‌توان معیار کامل فصاحت و شیوایی در زبان فارسی دانست. دلنشینی، روانی و حسن تجسم ، لطف بیانی ، شناخت کلام ، اقتضای حال ، رسایی لحن ، زیبایی لفظ ، انتخاب کلمات موزون وآراسته ، به کار بردن ترکیبات شیرین و دلپسند ، عبارات موجز و فصیح همه از خصایص و امتیازات سخن سعدی است که احساسات ما را بر می‌انگیزد و تارهای دل را می‌نوازد شیوه سخن سعدی و طرز ادای مقصود او در عین حال که ساده و بی پیرایه است حتی الامکان خالی از ابهام و کنایات و بدون توجه به صنایع متکلفانه نه تعقید لفظی و معنوی است. سعدی سادگی و عزوبت را به هم آمیخته و پرده از روی رخسار عروس زیبا و دلارای سخن برداشته و جامعیت خود را با سرودن اشعار نثر و نگارش رسالات جامع و مقالات شیوا به ثبوت رسانده است. در میدان غزل استادی یگانه و بی نظیر و در قصیده سرایی سخنوری تواناست. قبل از این که روی در نقاب خاک کشد و بدرود حیات گوید مورد احترام فراوان زمان خویش بوده است.