نگاهی به آثار قرآنی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی

به گزارش خبرگزاری برنا از قم، مرتضی نجفی قدسی مدیر دارالقرآن علامه طباطبایی طی یادداشتی با عنوان نگاهی به آثار قرآنی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، به ابعاد شخصیتی این عالم ربانی پرداخته است.

« إِنَّ الَّذِینَ قَالُوا رَبُّنَا اللَّهُ ثُمَّ اسْتَقَامُوا تَتَنَزَّلُ عَلَیْهِمُ الْمَلَائِکَةُ أَلَّا تَخَافُوا وَلَا تَحْزَنُوا وَأَبْشِرُوا بِالْجَنَّةِ الَّتِی کُنْتُمْ تُوعَدُونَ»

(سوره فصلت، آیه 30)

براستی کسانی که گفتند خدای ما‌الله است (بندگی هیچ طاغوتی را نپذیرفتند) و سپس استقامت ورزیدند و پایداری کردند، فرشتگان بر آنها نازل می‌شوند که نترسید و غمگین مباشید و مژده باد شما را به همان بهشتی که به شما وعده می‌دادند.

* * *

در پیرامون شخصیت آیت‌الله هاشمی رفسنجانی (رض) تاکنون سخنان بسیاری گفته شده است، که بیشتر جنبه سیاسی و اجتماعی داشته و به حق هم لازم است ولیکن به ابعاد شخصیت قرآنی ایشان کمتر پرداخته شده است.

انتخاب آیه فوق برای این بحث از آن جهت هست که خاطره بسیار جالب و درس آموزی از ایشان در این رابطه دارم و به اختصار عرض می‌کنم. روزی در معیت جمعی از اصحاب قرآنی خدمت معظم له مشرف بودیم و ایشان چون جمع را قرآنی دیدند به ذکر خاطره‌ای از دوران زندان رژیم ستمشاهی پرداخته و فرمودند: بنده در زندان، بیشترین انس را با قرآن کریم داشتم بطوری که موفق به حفظ 18 جزء از قرآن شدم و در حقیقت همین ارتباط و انس با قرآن، یار و یاور من در زندان بود و در مقابل رنج‌ها و مرارت‌هایی که بود می‌توانستم استقامت کنم.

ایشان فرمودند: روزی مرا شکنجه سختی دادند بطوری که دیگر نیروی راه رفتن هم نداشتم و مأموران مرا کشاندند و به سلول خودم انداختند و من حتی مرگ را در پیش خود می‌دیدم، در همان حالی که رمقی در بدن نداشتم خود را کشاندم و دستم را به قرآنی که در سلول زندان داشتم رساندم و صفحه‌ای از آن را باز کردم و با چشمانی که به سختی قدرت دیدن داشت نگاه کردم به آیه‌ای که آمده بود و می‌گفت: «ان الذین قالوا ربناالله ثم استقاموا...» با دیدن این آیه که دعوت به استقامت کرده بود و مرا دلداری می‌داد که نترسم و ناراحت و غمگین نباشم و به عاقبت شیرین این مبارزه اشاره داشت، جان تازه‌ای در من پدید آمد و دوباره امید به زندگی یافتم و به ادامه راه دشواری که داشتم، مصمم شدم ودر حقیقت باید بگویم که در آن شرایط این آیه قرآن بود که مرا نجات داد.

توضیح بیان حجت الاسلام و المسلمین ناطق نوری در حرم امام خمینی(رض)

جناب حجت الاسلام والمسلمین ناطق نوری در مراسم هفتمین روز ارتحال آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در حرم امام خمینی(رض) سخنی بدین مضمون داشتند که برای سخنرانی این مجلس بزرگداشت فکر می‌کردم که چه آیه‌ای را در وصف آیت‌الله هاشمی رفسنجانی بگویم که به قرآن مراجعه کردم و دیدم ایشان مصداق بسیاری از آیات قرآن است ولی چون زمان صحبت محدود است و باید به مباحث دیگر هم بپردازیم، به ذکر چند آیه بسنده می‌کنم و سپس پنج یا شش آیه را قرائت کردند و وجه مصداق آن با آقای هاشمی رفسنجانی(ره) را هم بیان کردند.

بنده در فضای مجازی دیدم که برخی به این نحوه گفتار ایشان انتقاد کرده و گفتند سخنان ایشان غلوآمیز است و آقای هاشمی را در حد حضرت علی(ع) که قرآن ناطق است بالا برده‌اند و گفته‌اند آقای هاشمی رفسنجانی مصداق تمام آیات قرآن است!

اولاً بنده خود در آن جلسه مستمع سخنان جناب ناطق نوری بودم و ایشان هرگز چنین سخنی نگفتند، بلکه همانطور که اشاره شد، تصریح کردند که با مراجعه به قرآن دیدم که آقای هاشمی رفسنجانی می‌تواند مصداق بسیاری از آیات قرآن باشد و به این سخن هم هیچ اشکالی وارد نیست.

ثانیاً توضیح بیشتر اینکه تمام آیاتی که در قرآن راجع به مؤمنان، مجاهدان، صابران، انفاق کنندگان، ایثارگران،  موحدان و خداپرستان آمده است، اگر کسی به این آیات عمل کند، از مصادیق آن آیات خواهد بود و اصلاً فلسفه نزول قرآن همین است که همه را قرآنی کند و در پرتو عمل به قرآن به مراتب والای انسانیت و معرفت حق تعالی برساند، در اینکه ائمه اطهار علیهم السلام قرآن مجسم هستند و قرآن نیز صورت مکتوب وجود شریف آنان است، هیچ شکی نیست ولیکن باید توجه داشته باشیم که این قرآن برای انسان سازی بشر آمده است و همه ما باید سعی کنیم با عمل به آیات قرآن، از مصادیق آیات قرار بگیریم و قرآن را خطاب به خود فرض کنیم و آنگاه که می‌گوید «یا ایها الذین آمنوا» بگوئیم با ماست و سعی کنیم جزء مؤمنان قرار بگیریم تا قرآن با ما سخن بگوید و انشاءالله از مصادیق آیات شویم. البته آنچه که مسلم است برای استفاده از قرآن کریم «طهارت» لازم است و قرآن هم می‌فرماید: «لایمسه الا المطهرون» یعنی این قرآن را مس نمی‌کنند مگر پاکیزگان، و لذا اگر کسی بخواهد به آیات قرآن دست بگذارد باید با وضو باشد، پس بنابر این ارتباط با ظاهر آیات نیازمند طهارت جسمی است ولیکن ارتباط با بواطن قرآن و دریافت عمق اسرار آیات آن نیازمند طهارت روحی و تزکیه نفس است و لذا عالمان ربانی در دریای قرآن غواصی می‌کنند و هر کس به اندازه ظرفیت وجودی‌اش از معارف آن بهره‌مند می‌شود.

یکی از وجوه شخصیتی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی، بعد قرآنی ایشان است که در پیام گرانسنگ حضرت آیت‌الله جوادی آملی (دامت برکاته) نیز چنین آمده که فرموده اند: «امید آنکه رنج مدبرانه و کوشش خالصانه بیش از نیم قرن آن عزیز جهت احیای مآثر قرآن کریم و آثار دوده طه و یاسین(علیهم افضل صلوات المصلین) ره توشه خوبی برای لقای خدای سبحان باشد.»

تفسیر راهنما و فرهنگ قرآن ، دو اثر ماندگار

از آثار قرآنی آیت‌الله هاشمی رفسنجانی علاوه بر سخنرانی‌ها و خطبه‌هایی که در موضوعات قرآنی و تبیین معارف اسلامی است، دو اثر ماندگار و علمی ارزشمند باقی است که برای پژوهشگران علوم قرآنی و حوزوی بسیار قابل استفاده و منشأ اثر است که عبارتند از دوره بیست و یک جلدی تفسیر راهنما و دوره 33 جلدی «فرهنگ قرآن».

تفسیر راهنما ماحصل یادداشت‌های زندان اوین است که از دی ماه سال 1354 آغاز می‌شود و تا پیروزی انقلاب ادامه می‌یابد و مجموع یادداشت‌های ایشان در 22 دفتر دویست برگی نوشته شده بود و برای حفظ و نگهداری آنها از دستبرد ساواک و یا مأموران زندان، هر بار که عیال آیت‌الله هاشمی رفسنجانی به ملاقات ایشان می‌رفت، دفترهای نوشته شده را می‌گرفت و دفتر جدید تحویل می‌داد و بهترین دلمشغولی آقای هاشمی رفسنجانی در زندان همین تدوین و فیش‌برداری تفسیر راهنما بود که در مجموع 32 هزار برداشت با 8 هزار عنوان، پایه‌های اولیه و اصلی تفسیر راهنما را تشکیل می‌داد.

آیت‌الله هاشمی رفسنجانی درخصوص شیوه کار تفسیرشان می‌گویند: «آیات قرآن را از آغاز یکایک مطالعه می‌کردم و نکته‌های قابل استفاده را در فیش‌های کوتاه و گویا یادداشت می‌کردم و در کنار همان جمله‌های کوتاه نمایه سازی هم می‌کردم تا بعدها تفکیک اطلاعات بدست آمده به سرعت و راحتی انجام گیرد و هر موضوعی جایگاه خود را در تدوین نهایی پیدا کند.»

در سال 1366 مجموع فیش‌ها و یادداشت‌های تفسیری آیت‌الله هاشمی رفسنجانی در 22 دفتر دویست برگی تحویل دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم می‌شود و مجموعه‌ای از محققان مرکز فرهنگ و معارف قرآن مشغول مطالعه فیش‌ها و یادداشت‌ها شده و تحت اشراف و مشاوره پیوسته با آیت‌الله هاشمی رفسنجانی اهتمام به تدوین و نگارش تفسیر راهنما و مجموعه «فرهنگ قرآن» می‌نمایند.

دوره 33 جلدی «فرهنگ قرآن» نیز که در حقیقت کلید راهیابی به موضوعات و مفاهیم قرآن کریم است، متأثر از همین فیش برداری‌های موضوعی تفاسیر قرآن می‌باشد که آیت‌الله هاشمی رفسنجانی با مطالعه تفسیر المیزان علامه طباطبایی(رض) و تفسیر مجمع البیان طبرسی که در زندان در اختیار داشتند، یادداشت‌برداری می‌کردند و سپس در گروه فرهنگ و معارف قرآن دفتر تبلیغات اسلامی، محققان این یادداشت‌ها را با در نظر داشتن دیگر تفاسیر قرآن از قبیل: نورالثقلین، روح البیان، الکشاف، مفاتیح الغیب، کشف الاسرار، البرهان، روح المعانی و فی ظلال القرآن تدوین نهایی کردند.

آیت‌الله هاشمی رفسنجانی از کار تحقیقی و علمی محققان حوزه در تکمیل و تدوین نهایی «تفسیر راهنما» و همچنین «فرهنگ قرآن» که تحت اشراف ایشان انجام می‌شد، ابراز رضایت داشتندو مرقوم داشته اند: مهم‌ترین هدف و مقصد من تهیه فرهنگ موضوعی قرآن بود که پس از انتشار چند مجلد از تفسیر راهنما و دریافت نظرات محققان و مفسران و علاقمندان به معارف قرآن و غنی‌تر شدن تجربه و منابع و ذخایر کار، باید جامه عمل می‌پوشید و اینک با دلی آکنده از سرور، نظاره گر تولد و انتشار آن هستم.»

ایشان سپس می‌افزایند: « با انتشار اولین مجلد از فرهنگ قرآن، اینک زورق کوچک خود را نزدیک کرانه اقیانوسی عظیم می‌بینم و در افق بسیار خیره کننده‌ای هستم که روزی از دور کورسویی می‌نمود. چه منظره زیبایی! و چه کرانه امیدبخش و نشاط آفرینی! اینک با تحقق آرزوی دیرینه‌ام، در من شعفی وصف ناپذیر پدید آمده است. «فرهنگ قرآن» اسم محبوب و عزیزی است که سال‌های سال وجودم را تسخیر کرده و اندیشه‌ام را نوازش داده است.»

از این نوشتار عشق و علاقه زایدالوصف آیت‌الله هاشمی رفسنجانی نسبت به دریافت معارف الهی و قرآنی بخوبی پدیدار است و بحمدالله این آثار گرانقدر قرآنی از ایشان به یادگار مانده است و امیدواریم در نگرش به اینگونه شخصیت‌ها که کم نظیر و یا در جهاتی بی‌نظیر هستند، به همه ابعاد وجودی آنان توجه شود، و شخصیت علمی و معنوی آنان تحت الشعاع شخصیت سیاسی آنها واقع نشود. «عاش سعیداً و مات سعیداً»

مرتضی نجفی قدسی

مدیر دارالقرآن علامه طباطبایی