حاجی فیروز استوره دوموزی

به گزارش برنا از اصفهان، در این نوشتار کوشش شده تا با بازخوانی دیدگاه‌های پیشین، از جمله استوره تموز و نگاهی تازه به یک آوند سیمین دوره ساسانی که در موزه  آرمیتاژ سن پترزبورگ روسیه نگهداری می شود، پاسخی برای این پرسش ها بیابد.

 استوره دوموزی از دیدگاه سه استوره شناس

دکتر مهرداد بهار، برای نخستین بار حدس زده بود که حاجی فیروز بازمانده از شخصیت استوره ای ایزد میرنده است و چهره سیاه او نماد بازگشت از جهان رفتگان و تن پوش سرخ او نیز نماد خون سرخ و زندگی دوباره اش و شادی او از زایش دوباره است که با خود رویش و سرزندگی می آورد.

دکتر شیدا جلیل‌وند نیز به هنگام پژوهش در استوره‌های میان‌رودان با بررسی لوح اکدی فرود «ایشتر/ ایشتار» به زمین، به نکته ای رسید که دیدگاه مهرداد بهار را تائید می‌کرد. در این استوره‌ها «ایشتار» ایزدبانوی باروری و زایش به جهان زیرین سفر می کند و برای او دیگر بازگشتی نیست. پس از فرو شدن ایشتر، زایش و باروری بر زمین باز می‌ایستد. ایزدان در اندیشه چاره جویی بر می آیند و سرانجام موفق می شوند آب زندگی را به دست آوردند و بر ایشتر بپاشند. اما طبق قانون جهان زیرین، ایشتار باید جانشینی برگزیند تا جای خود به جهان زیرین بفرستد. ایشتر، همسر خود دوموزی را بر می گزیند؛ جامه سرخ به تن دوموزی می کنند، روغن خوشبو به تنش می مالند، نی لاجورد نشان به دستش می دهند و او را به جهان زیرین می کشانند. دوموزی ایزد گیاهی است که با رفتنش به جهان زیرین، گیاهان خشک می شوند. پس چاره چیست؟

پس خواهر دوموزی یا «گشتی نانا» (/Geshtinanna) نیمی از سال را به جای برادر در جهان زیرین به سر می برد تا او به روی زمین بازآید و گیاهان جان بگیرند.(12) فراآمدن دوموزی و رویش گیاهان هم زمان با فرارسیدن بهار است. در آن هنگام که دوموزی به همراه درگذشتگان می آید، سال نو آغاز می‌شود.

از دیدگاه شیدا جلیلوند، همه این موارد تاییدی است بر نظر مهرداد بهار. دکتر کتایون مزداپور استاد زبان های باستانی و استوره شناس نیز تاکید می کند که زنده یاد مهرداد بهار سال ها پیش حدس زده بود سیاهی صورت حاجی فیروز به دلیل بازگشت او از سرزمین رفتگان است و شیدا جلیل وند که روی لوح اکدی فرود ایشتر به زمین کار می کرد، به نکته تازه ای پی برد که حدس دکتر بهار و ارتباط داستان بنیادین ازدواج مقدس با نوروز و حاجی فیروز را تایید می کند.

1️⃣- چرا امروزه به او «حاجی» می‌گویند؟

به نظر می‌رسد، از این روی به او «حاجی» می‌گویند که حاجی فیروز در تمام  طول سال تنها یک یا چند روز کوتاه به میان مردم می‌آید. چنان‌که در یک ترانه معاصر می‌گوید: «حاجی فیروزه، سالی یه روزه...»

در اصطلاح، «حاجی» از نظر عامه مردم کسی است که به جایی دور رفته و  پس از مدتی بازگشته است.  چنان‌که در ترکیب «حاجی لک لک» نیز می‌بینیم که او را از این جهت «حاجی» می‌خوانند که مدتی از سال آشیانه خود را ترک می‌کند و باور عامه این است که «حاجی لک‌لک» به حج یا جایی دور و ناشناخته رفته است.

2️⃣ چرا او را «فیروز» یا «پیروز» می‌نامند؟

 در پاسخ به این پرسش سه گزینه را می‌توان بازگفت:

 نخست این که «پیروز» عنوانی برای نوروز است که خوش و خرم، کامیاب و چیره معنی می‌دهد و هم‌نشینی این دو واژه در ادب فارسی پیشینه‌ای دیرینه دارد.

دوم این که به کار بردن اصطلاح«پیروز» اشاره به پیروزی تموز و یا رپیتوین در نبرد با دیو سرما دارد و چنین برداشت می‌شود که اصطلاح «حاجی فیروز» یا «میر نوروزی» ریشه در همین «پیروزمندی» دارد.

سوم این که نام «فیروز» یا «پیروز » در این ترکیب، شاید به نام سردار دلاور ایرانی «پیروز نهاوندی» اشاره داشته باشد.

3️⃣- چرا صورت حاجی فیروز را سیاه می‌کنند؟

 به نظر می‌رسد که سیاه‌بودن صورت حاجی فیروز به استمرار حیات استوره دوموزی که سیه‌چهره بود، بازمی‌گردد. البته برخی از پژوهشگران نیز آن را بازمانده از پیک‌های شادی دوران ساسانی می‌دانند که صورتک‌های سیاه بر چهره می‌نهادند.

4️⃣- چرا حاجی فیروز در برابر شادکردن مردم از آنها پول طلب می‌کند؟ آیا او در کوچه و خیابان گدایی می‌کند؟

 حاجی فیروز در کوچه و خیابان می‌رقصد و می‌خواند و مردم را شاد می‌کند و از مردم نوروزانه یا شادباش یا عیدی می‌گیرد و این هرگز به معنی گدایی کردن نیست. چنان که کسی نمی‌گوید «بابا نوئل» که برای هدیه دادن به کودکان و شادکردن آنها از مردم پول جمع می‌کند، گدایی می‌کند. عیدی دادن و یا شاباش دادن و گرفتن یکی از سنت‌های نوروزی ایرانیان است که حاجی فیروز هم آن را انجام می‌دهد.

 حضور شادمانه حاجی فیروز در خیابان در حقیقت گونه‌ای اجرای خیابانی زنده است و همه ویژگی‌های یک اجرای خیابانی همچون ارتباط چهره به چهره و صمیمی با مردم و اجرا در مکان‌های عمومی، پوشیدن لباس خاص، دریافت پاداش یا انعام، سرگرم‌کردن و یا شادمان کردن مردم با ترانه‌های شادمانه همراه با بداهه‌پردازی خوب و نواختن ساز را دربرمی‌گیرد. پیشینه این نمایش‌های خیابانی یا کوچه بازاری، به دوران باستان بازمی‌گردد. اجراهای خیابانی، گونه ای از هنر اجرا و یا هنر نمایش‌گون (Performance Art) است .

کسانی که در اجرای خیابانی نقش حاجی فیروز را بازی می‌کنند معمولا افراد دارای مشاغل فصلی هستند و گاه دانشجویان بازیگری و فعالان فرهنگی برای کسب تجربه‌ای هنری، یا گسترش فرهنگ ایرانی لباس حاجی فیروز را بر تن می‌کنند.

شاهین سپنتا