مرتضی آوینی؛ هنرمندی که با قلم و دوربین تاریخ را فریاد زد

به گزارش خبرنگار گروه فرهنگ و هنر برنا؛ مرتضی آوینی یکی از برجسته‌ترین چهره‌های فرهنگی و هنری ایران در دهه‌های اخیر است که زندگی پیچیده و در عین حال پرمعنایی داشته است. او در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۳۷۲ در حالی که تنها ۴۴ سال داشت، در راه انجام مأموریت‌های هنری و فرهنگی خود در جبهه‌های جنگ تحمیلی عراق علیه ایران به شهادت رسید. گزارش زیر به مناسبت سالروز شهادت او، به بررسی زندگی و آثارش می‌پردازد و تلاش می‌کند تا ابعاد مختلف شخصیت او را روشن کند.

تولدی در دنیای خلاقیت‌ها 

مرتضی یا «کامران» آوینی در تاریخ ۲۱ شهریور ۱۳۲۶ در تهران به دنیا آمد. او در خانواده‌ای فرهنگی و هنری رشد کرد که این محیط تأثیر زیادی بر شکل‌گیری شخصیت و علاقه‌مندی‌هایش داشت. از همان دوران کودکی، علاقه زیادی به هنر و ادبیات داشت و در مدارس تهران، کرمان و زنجان به تحصیل پرداخت. 

در دوران دبیرستان، استعداد بالایی در رشته‌های ادبی و هنری از خود نشان داد و به شدت تحت تأثیر ادبیات و نقاشی قرار گرفت. این علاقه‌مندی‌ها موجب شد که در دانشگاه، رشته معماری را انتخاب کند و به دانشگاه هنر‌های زیبا راه یابد. در دوران تحصیل، آوینی با غزاله علیزاده، شهرزاد بهشتی، امیر هوشنگ اردلان و... رابطه نزدیکی داشت. امیرهوشنگ اردلان جایی درباره او می‌گوید: «کامران آوینی قبل از انقلاب هیچ ربطی به سید مرتضی آوینی ندارد.» و طبق گفته‌ها آوینی که در آغاز خود را «کامران آوینی» معرفی می‌کرد به اشعار فروغ فرخزاد، احمد شاملو، و مهدی اخوان ثالث علاقه داشت و به ظاهر خود می‌رسید کراوات می‌زد و به فلسفه غرب علاقه‌مند بود. 

انقلاب در انقلاب؛ آوینی و هنر در خدمت جامعه 

قبل از انقلاب، مرتضی آوینی بیشتر به دنبال شناخت ابعاد مختلف انسان از منظر هنری بود و تحت تأثیر اندیشه‌های غربی قرار داشت اما با پیروزی انقلاب اسلامی، نگاه او به هنر به کلی تغییر کرد. آوینی به این نتیجه رسید که هنر باید در خدمت انقلاب و تحول فرهنگی جامعه قرار گیرد و از این زمان به عنوان هنرمندی تأثیرگذار در فضای جدید فرهنگی ایران شناخته شد. 

آوینی بعد‌ها با اندیشه‌های روح‌الله خمینی آشنا شد و در سالیان بعد به یک انقلابی بدل شد و مسیر زندگی خود را تغییر داد. خودِ آوینی درباره جوانیش می‌گوید: «... تصور نکنید که من با زندگی به سبک و سیاق متظاهران به روشنفکری ناآشنا هستم. خیر. من از یک «راه طی شده» با شما حرف می‌زنم. من هم سال‌های سال در یکی از دانشکده‌های هنری درس خوانده‌ام. به شب‌های شعر و گالری‌های نقاشی رفته‌ام. موسیقی کلاسیک گوش داده‌ام، ساعت‌ها از وقتم را به مباحثات بیهوده دربارهٔ چیز‌هایی که نمی‌دانستم گذرانده‌ام. من هم سال‌ها با جلوه‌فروشی و تظاهر به دانایی بسیار زیسته‌ام، ریش پروفسوری و سبیل نیچه‌ای گذاشته‌ام و کتاب انسان تک‌ساحتی هربرت مارکوزه را ـ بی‌آنکه آن زمان خوانده باشم‌اش ـ طوری دست گرفته‌ام که دیگران جلد آن را ببینند و پیش خودشان بگویند: عجب! فلانی چه کتاب‌هایی می‌خواند، معلوم است که خیلی می‌فهمد…»

در کنار فعالیت‌های هنری، مرتضی آوینی زندگی شخصی خود را نیز شکل داد. زمانی از ارتباط او با غزاله علیزاده شاعر و نویسنده زمزمه‌هایی شنیده میشد که عده‌ای این رابطه را از نکات پرابهام زندگی خصوصی او می‌دانند. هرچند برخی روایت‌های دست اول، از جمله آنچه امیرهوشنگ اردلان در مستند «آقا مرتضی» نقل می‌کند، حاکی از آن است که گرایشی از جانب آوینی وجود نداشته بلکه علیزاده پیگیر رسیدن به وی بوده است. طبق این نقل، علیزاده از طریق همکلاسی‌هایش از جمله اردلان برای آوینی پیغام می‌فرستاده اما آوینی از این موقعیت اجتناب می‌کرده است.

در نهایت آوینی با مریم امینی ازدواج می‌کند. به گفته همسرش، آن‌ها پیش از ازدواج آشنایی چند ساله داشتند (از پانزده‌سالگی) و با هم کتاب رد و بدل می‌کردند و به کنسرت و سخنرانی می‌رفتند.

در دل نبرد؛ آوینی، هنرمندی در خط مقدم 

مرتضی آوینی با آغاز جنگ تحمیلی، به جبهه‌های جنگ اعزام شد و از اولین روز‌های جنگ تحمیلی در مناطق مختلف کشور حضور پیدا کرد. او به ثبت وقایع جنگ و فعالیت‌های نیرو‌های ایرانی در جبهه‌ها پرداخت و تصاویری تأثیرگذار خلق کرد که در تاریخ مستندسازی جنگ ایران جایگاه ویژه‌ای دارد. نخستین فیلم‌های او با نام‌های «شش روز در ترکمن‌صحرا»، «سیل خوزستان» و «خان‌گزیده‌ها» معطوف به موضوعاتی چون غائلهٔ گنبد، سیل در خوزستان و خوانین قشقایی فارس بود.

سینمای حقیقت؛ جنگی که در هنر روایت شد 

مرتضی آوینی در کنار حضور در جبهه‌ها، به تحلیل‌های فرهنگی و فلسفی نیز پرداخت و بسیاری از مفاهیم عمیق انسانی و مذهبی را در مستند‌های خود به تصویر کشید. شاید یکی از مهمترین کارهای او، مجموعه ۱۱ قسمتی «حقیقیت»، «با دکتر جهاد در بشاگرد»، مجموعه ۵ فصلی درباره وقایع و عملیات‌های جنگ ایران و عراق و مصاحبه با سربازان ایرانی در مستند «روایت فتح» و «شهری در آسمان» درباره محاصره، سقوط و آزادسازی خرمشهر بود؛ که تحلیل‌های ژرفی از انقلاب اسلامی و دفاع مقدس را به مخاطب ارائه کرد. 

مرتضی آوینی علاوه بر مستندسازی وقایع جنگ، به روایت‌های انسانی و معنوی جنگ نیز پرداخته بود. او نه‌تنها به عنوان یک هنرمند بلکه به عنوان یک شاهد، حقیقت‌های نهفته در جنگ را ثبت کرد. در کنار این فعالیت‌ها، آوینی در آثار سینمایی خود از زبان سینما برای بیان مفاهیم انسانی، مذهبی و فلسفی استفاده می‌کرد و به شکل‌دهی مفهومی به هنر سینما پرداخته بود. 

آوینی و شهادت؛ هنرمندی که جاودانه شد 

مرتضی آوینی در تاریخ ۲۰ فروردین ۱۳۷۲، در حین فیلم‌برداری در منطقه فکه به شهادت رسید. شهادت او نه تنها در عرصه هنری بلکه در عرصه فرهنگی ایران تأثیرات عمیقی به جا گذاشت. آوینی با شهادتش نشان داد که هنر و ایمان می‌توانند در هم‌پوشانی با یکدیگر، چیزی فراتر از آنچه که در دنیای مادی و سیاسی قابل تصور است، خلق کنند. 

انتهای پیام/