قنات‌های ویـران

ایران خانه قنات‌هاست که قدیمی‌ترین و تاریخی‌ترین قنات های دنیا را در دل خود به یادگار دارد. قنات اساس پیدایش تمدنی پایدار است؛ تمدنی که به گواهی تاریخ از جنگ گریزان بوده است و حماسه‌های آشکارش در طول صدها و هزاران سال در حجب و خاموشی تکرار شده و به واقعیت رسیده است. این نماد ماندگار و کهن ایرانی را باید به درستی شناخت و برای فردا زنده نگه داشت. این شاهکارهای دست انسان بیشتر در مناطق کویری و بیابانی ساخته شده‌اند؛ مناطقی چون جنوب خراسان، یزد و کرمان. چنانچه هرجا قناتی هست زندگی سبزی و آبادانی نیز هست. دریغا که بسیاری از قناتهایی که به منزله رگهای کویر بودند و زندگی، نشاط و آبادانی را بر جان تشنه آن می‌دوانده‌اند، امروزه ویران شده به خشکی نشسته‌اند. قناتها نماد اندیشه، دانش، فن‌آوری و میراث فرهنگ و تاریخ ایران و ایرانیان هستند، سرمایه گرانبهایی نهفته در دل زمین که طی نسلها و قرنها به وجود آمده‌اند.

 در واقع صنعت قنات دیرینه صنایع و یکی از شاهکارهای مهندسی نیاکان ما به عنوان قدیمی‌ترین سازه‌های آبی از مهمترین منابع تامین کننده آب محسوب می‌شود که تاثیرات فرهنگی و اجتماعی فراوانی در حوزه بهره دهی خود داشته است. قنات گوهر دیروز که امروز فراموش شده نخستین بار برای استخراج آب حفر و تبدیل به شمه حیات کویر و کویرنشین شد و امروزه می‌رود که خالی از آب و حیات شود. شاهد این مدعا آن است که در کتابهای تاریخ، تاریخچه قنات به 1780 قبل از میلاد مسیح باز می‌گردد و گفته می‌شود از آن زمان مقنی‌ها در خراسان و کرمان شروع به حفر قنات کردند و به مرور در تمام ایران و سپس سراسر جهان رفت چنانکه امروز در بیشتر کشورهای جهان قنات وجود دارد اما فلات ایران همچنان صاحب بیشترین تعداد رشته‌های قنات دنیا و زادگاه قنات و مهد تمدن کاریزی است.

 حمدالله مستوفی در نزهت القلوب شهرهای قناتی ایران را 30 شهر معرفی می‌کند و مهمترین آنها را قنات گناباد با عمق 300 متر و قنات سناباد مشهد که حداقل 1220 سال عمر دارد معرفی می‌کند.

امروز بعد از قرنها سرزمینهایی که آن روز آبادانی خود را از این چشمه‌های حیات گرفته بودند در تشنگی و خشکی داغ بیابان له له می‌زنند و آن کاریزهای مملو از روستایی امروز با  اقدامات ناصواب انسان چون چاه های بی‌ضابطه و شرایط جوی و گرمای هوا در حال خشکیدن است.

به گفته مسئولان میزان کل استحصال آبهای کشور 70 میلیارد مترمکعب است که از این میزان هشت میلیاردمتر مکعب آن از قناتهاست. در واقع براساس آمار بیش از 12 درصد استحصال آبهای زیرزمینی ایران هم هم اکنون از طریق قنات انجام می‌شود. از آن همه قنات حفر شده در گذشته امروز همچنان تعدادی فعال است چنانچه تعداد کل قنوات فعال کشور که اعم از اینکه از آن بهره‌برداری می‌شود افزون بر 33 هزار رشته است. در خراسان بزرگ و کرمان که مهد اولیه این سازه‌های آبی هستند براساس آمار خشکسالیهای مداوم چند سال اخیر موجب خشک شدن بیش از 4 هزار رشته قنات شده است. قنات و سایر سازه‌های آبی بر جای مانده از گذشته امروز بیشتر در بعد کمبود منابع آبی برای ما اهمیت قابل توجهی یافته است کمبود آب که مهمترین چالش هزاره سوم است مختص به امروز و دیروز نیست که در گذشته هم وجود داشته است اما نیاکان ما قادر به حل آن نشده اند. اکنون نیز همه ما با استفاده از تجربیات گذشتگان و نیروی انسانی توانمند قادر به حل آن خواهیم بود.

زندگی بدون آب وجود نخواهد داشت و ایرانیان با درک این اصل که آب در گودترین نقطه حرکت بوده و به مدد نیروی تعقل دست به این ابتکار جالب زده‌اند و با احداث کوره‌های زیرزمینی موسوم به قنات توانستند آب را از اعماق 340 متری در فواصل 34 کیلومتری یا بیشتر استحصال کنند و اینگونه بوده فهم ایرانی در گذشته باعث آسایش آنان شد. به اعتقاد کارشناسان، قنات با پیشینه‌ای چندهزار ساله در طولانی مدت اقتصادی است زیرا سیستمی است که صرف نظر از مخارج اولیه و هزینه لایروبی و مرمت سالانه بدون صرف انرژی و هزینه زیاد سالها بی‌منت مورد استفاده قرار می‌گیرند. به علت مالکیت کشاورز بر قنات و به دلیل ثابت بودن حقابه‌ها با استفاده بهینه از حداقل آب حداکثر استفاده به عمل آمده و به همین نسبت سطح زیر کشت اراضی افزایش می‌یابد. در واقع آنچه که در حال حاضر ضروری می‌نماید تولید حداکثر محصولات کشاورزی با حداقل مصرف آب و انرژی است که کشورهای غربی با درک این مهم درصدد احداث چنین سازه‌هایی با هدف استحصال آب بدون صرف هزینه های زیاد و استفاده حداقل از انرژی فسیلی و غیرطبیعی با هدف حفظ محیط زیست هستند لذا می‌توان با بهره جستن از امکانات و تکنولوژی‌های جدید به لحاظ تطابق محیط جغرافیایی بدون ایجاد صدمه به بافت اجتماعی و اقتصادی جامعه و ایجاد تمهیدات لازم بر بازدهی قناتها افزود.

قناتها در سرزمین ما صدها سال عمر کرده و امروز هم با عقیده کارشناسان احداث قنوات یا احیای قنوات ویران شده مقرون به صرفه‌تر از احداث چاههای عمیق است ضمن آنکه قنات برخلاف چاههای عمیق نیاز به موتور، لوازم یدکی و تعمیرگاه نداشته و دستگاهها و امکانات پیچیده‌ای برای احداث نمی‌طلبد. طبق برآورد کارشناسان به ازای هریک کیلومتر اجرا، احیا، لایروبی و مرمت قنات 3/2 لیتر بر ثانیه آب در روز استحصال می‌شود که در سال به ازای هر یک کیلومتر اجرای عملیات 1/0 میلیون مترمکعب آب استحصال خواهد شد اما در این میان کارشناسان اجرای طرحهای تغذیه مصنوعی قناتها را بسیار موثرتر می‌دانند. این طرحها ضمن کمک به کنترل آبهای سطحی از خارج شدن آن منطقه جلوگیری و باعث تقویت سفره‌ها و بالا آمدن سطح آب زیرزمینی شده که این خود موجب افزایش آبدهی قنوات و حرکت آب به سمت سطح زمین و در نتیجه موجب افزایش رطوبت خاک سطحی می‌شود که این نیز باعث رشد گیاهان و مراتع است. از سویی تغذیه منابع زیرزمینی آب می‌تواند طول دوره رویش و سبزماندن مراتع را افزایش دهد و اثرات قابل توجهی در جلوگیری از فرسایش خاک داشته باشد.