کرمانی ای که تاریخ مشروطه را عقیق ساخت

میرزا محمد کرمانی معروف به ناظم الاسلام سه سال مانده به سال یکهزار و سیصد در سن پنجاه و هفت سالگی بار سفر را بست و رفت. اینک ما در آستانه پایان این قرن هستیم اما ناظم الاسلام در نیم قرنی که زیست شاهد تحولات عمیق سیاسی و اجتماعی در ایران بود. زمانی که دوره های علوم مقدماتی،‌منطق و هیات، فقه و اصول را سپری کرد موفق شد از اندیشه های میرزاآقاخان کرمانی انقلابی جوان سود ببرد و با این خمیرمایه در محله سنگلچ تهران با آیت الله سید محمد طباطبایی همراه شود. او شرایط اجتماعی و فقر مردم و ستم حاکمان مستبد کرمانی را دیده بود و همواره در فکر این بود که بتواند مردم را نجات دهد. او هم مانند بسیاری از روشنفکران زمان خود عضوی از یک طبقه اجتماعی آن روز بود. ولی دانش خود را به سطح عالی رسانده بود. در جامعه آن روز کرمانی تنها گروه کوچکی از طلاب بودند که گامی فراتر از درس های رایج تر حوزه بر می داشتند تا درکی همه جانبه از تاریخ پیدا کنند. ناظم الاسلام به یاری آیت الله طباطبایی و میرزاآقاخان هم گامی فراتر برداشت و خیلی زود فهمید که خوبی و محبت کردن به مردم کرمان که در تحصیل کرده های طبقه متوسط و حتی مرفه جامعه آن روز کرمان رواج داشت دردی را درمان نمی کند و با کمکهای مالی و سیرکردن شکم گرسنه گروهی و پند دادن به مردم که نانی بخورند و شکر کنند هرگز نمی تواند از ستم ظالمان مستبد کم کند و باید در فکر تغییر بود. این فکر را میرزاآقاخان هم داشت و چون هم فکران خود را یافت فهمید باید وارد میدان مبارزه شود و شناخت خود را به علم نزدیک کرد. برای موفقیت می بایست ایده های خود را با قانون مندی های دنیا منطبق سازد. با مطالعه تاریخ و آنچه را که به طور عینی در جامعه می دید به این واقعیت رسید که فهم ایرانی ها از تاریخ کشورشان به طور یک جانبه محدود است. علت اصلی آن هم این است که طبقات ستمگر ولی حاکم با زر و زور تاریخ نویسان را واداشته اند که چیزی بنویسند که مردم را آگاه نسازد. طبقات استثمارگر همواره تاریخ را تحریف کرده اند. فهمید که جامعه ایران آبستن زایش اندیشه های نو است و لذا باید وقایعی که می گذرد برای نسل های آینده باقی بماند. تنها نسل آینده نیست که باید آگاه شود نسل حاضر هم نیاز به کسب آگاهی دارد. لذابا همکاری میرزا کاظم خان کرمانی روزنامه های «نوروز» و «کوکب دری» را منتشر کرد. نوشتن مقالات در این دوره زمینه تدوین کتاب تاریخ بیداری را فراهم کرد. ناظم الاسلام بدون تعصب و با پرهیز از دروغ تاریخ تحولات مشروطه از جمله وقایع رژیم یا تحریم تنباکو و قتل ناصرالدین شاه و حرکت های آزادیخواهانه را نگاشت. ناظم الاسلام گامی فراتر هم برداشت و مقالات سیاسی هم نوشت و با جمع بندی شرایط تلاش کرد درپراتیک مبارزه شرکت کند و از تاریخ نگاری گامی فراتر بردارد.

به عضویت انجمن های سری درآمد حالا دیگر شمع جمع مجامع مشروطه خواهی است. او شرایط عینی را به خوبی می شناخت و محاکمه میرزارضا کرمانی انقلابی که شاه را ترور کرده است فرصتی است که ناظم الاسلام دین خود را به او بپردازد و با دقت همه جریان های محاکمه را ثبت می کند.

تضاد بین طبقات ستم کش شال باف و قالیباف کرمان با حاکمان زالوصفت اطراف آنها به بهانه اختلاف شیخی و بالاسری از پرده برون می افتد و در آن جنجال هایی که اغلب کور است به میرزا رضا مجتهدی کرمانی توهین می شود. این توهین به ضرر حاکمیت تمام می شود و باعث آگاه شدن طلاب جوان می گردد و شعله های انقلاب مشروطیت شعله ورتر می گردد. ناظم الاسلام با سفر به کرمان به شغل قضاوت می پردازد(۱) مرحوم سید محمد هاشمی موسس روزنامه بیداری در مقدمه تاریخ بیداری ایرانیان نوشته است که علت اینکه به میرزا محمد لقب ناظم الاسلام داده اند، این است که او ناظم مدرسه اسلام بوده است. (۲) سرانجام با آنفلوآنزای سال ۱۳۳۷ نویسنده بیداری یکبار دیگر این بار با قبول بیماری همگان با آنها همدردی می کند و در سن ۵۷ سالگی خرقه تهی می کند. (۳)

سال ها باید که یک سنگ اصلی ز آفتاب

لعل گردد و در بدخشان یا عقیق اندر یمن

۱ـ رجوع کنید به مقدمه دکتر باستانی پاریزی در تاریخ قدیری

۲ـ رجوع کنید به مقدمه هاشمی در تاریخ بیداری

۳ـ رجوع کنید به محمد دانشور ـ‌ چهره های ماندگار