احتمال فرونشست در فرودگاه مهرآباد و خط راه آهن تهران / تهیه نقشه خطر پذیری سیل و زلزله

به گزارش خبرنگار اجتماعی برنا؛ بارندگی‌های شدید در ابتدای سال 98 سبب فروریزش‌ها و بروز فروچاله‌هایی شد، اما برخی از پر شدن سفره‌های آب زیر زمینی و گذراندن خطر فرونشست از سر تهران خبر دادند. این در حالی است که رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور از احتمال فرونشست در خیلی از زیر ساخت‌های مهم مرتبط با پایتخت از جمله راه آهن و فرودگاه‌ مهرآباد خبر می‌دهد و سیلاب‌های اخیر را در کاهش نرخ فرونشست، چندان مؤثر ارزیابی نمی‌کند

مسعود شفیعی در این گفتگو با اشاره به اینکه بارندگی‌های شدیدی مانند بارش‌های ابتدای امسال، احتمال خطر ایجاد فروچاله را در نقاط مستعد، افزایش می‌دهد، گفت: «فروچاله می‌تواند به دلایل مختلفی رخ دهد. زمین‌شناسان معتقدند این پدیده در محیط‌هایی با سنگ‌های کربناتی(یعنی نقاطی از زیر زمین که ترکیباتی مثل سنگ گچ و آهک در آن‌ها زیاد است و دچار انحلال توده سنگ‌ها شده‌اند) بیشتر زمینه ظهور و بروز دارد. دلیل اصلی فروچاله وجود حفره‌ای در زیر زمین است. فروچاله می‌تواند ناشی از فرونشست هم باشد. یعنی در برخی مناطقِ تحت تأثیر پدیده فرونشست، که به صورت تدریجی خلل و فُرج بین ذرات خاک کاهش یافته و این ذرات به هم فشرده‌تر می‌شوند، علاوه بر نشست و کاهش ارتفاع سطح پوسته زمین، در نواحیِ همجوار، ممکن است زمینه شکل‌گیری فضای خالی بزرگی در زیر زمین به‌وجود آید. این حفره، تحت تأثیر خوردگی توده سنگ‌ها یا جریان شدید آب و آب‌‍شستگی یا عوامل دیگر به سمت سطح زمین گسترش پیدا کند. فروچاله با تَرَک‌هایی دایره‌وار در سطح زمین همراه است و می‌تواند با عبور و مرور  انسان، وسائط نقلیه و... آن سطح به‌طور ناگهانی فرو بریزد».

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور با بیان اینکه هر فروچاله‌ای لزوماً به سبب فرونشست زمین به‌وجود نمی‌آید، اظهار داشت: «گفته می‌شود علاوه بر محدوده‌های تحت تأثیر فرونشست در دشت‌ها، در جاهائیکه لایه‌های زیرین زمین از سنگ‌های آهکی تشکیل شده باشد، فروریختن سقف غارهای زیر زمینی، باعث پیدایش فروچاله می‌شود. همچنین در مناطقی که فعالیت‌های انسانی جریان دارد، ریزش سقف قنات‌ها و نیز تغییرات ناشی از ساخت تونل‌ها و معابر زیرزمینی و... می‌تواند زمینه‌ساز فروریزش و فروچاله باشد. اما مشخصاً درباره رابطه سیلاب و فروچاله و فروریزش می‌توان گفت که در همه این موارد، سیلاب، موجب تشدید آثار فروریزش و آشکارشدن فروچاله می‌شود، اما علت پدید آمدن آن نیست».

شفیعی خاطر نشان کرد: «نظر به اهمیت مسأله فرونشست در کشور، طی یک‌سال اخیر توسط سازمان نقشه‌برداری کشور، برای بیش از 30 پهنه از مناطق تحت تأثیر این پدیده مُخرِّب، «اطلس فرونشست» تهیه شده و تعداد زیادی از این اطلس‌ها هم منتشر شده‌است که مربوط به مناطقی در استان‌های تهران، اصفهان، خراسان رضوی، قم، فارس و... است. بدیهی است که این پهنه‌ها می‌توانند مستعد فروچاله هم باشند».

وی با مطرح کردن احتمال دخالت عامل انسانی درافزایش تعداد فروچاله‌های پایتخت، گفت: «در برخی شهرها و به خصوص در تهران، فروچاله با مداخلات انسان در زمین، ارتباط دارد. عبور شریان‌های حیاتی از زیرزمین مثل مترو، کانال‌هایی که برای تأسیسات شهری تعبیه می‌شوند و... می‌توانند زمینه‌ساز ایجاد فروریزش و به تبع آن فروچاله باشد. پس از بارندگی‌های شدید، این دالان‌ها، مسیرهایی را برای حرکت حجم زیاد آب هموار می‌کنند، و باعث وقوع آب‌شستگی می‌شود و این آب‌شستگی در مناطقی که مستعد فروچاله است حفره‌های بزرگی را  پدید می‌آورد».

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشوربا بیان اینکه فرونشست با فروریزش و فروچاله متفاوت است، تصریح کرد: «در اظهارنظرها و انعکاس اخبار و تحلیل‌های این موضوعات، باید دقت شود که عنوان هریک از آن‌ها را به جای دیگری به‌کار نبریم. فرونشست کاهش ارتفاع در محدوده وسیعی از سطح زمین با شیب ملایم است که عمدتاً در کوتاه‌مدت آثار ظاهری کمی دارد و اندازه آن با محاسبه متوسط سالانه میزان کاهش ارتفاع منطقه درگیر (از چند میلی‌متر تا چند سانتی‌متر) تحت عنوان نرخ فرونشست سنجیده می‌شود. اگرچه در صورت تغییر ناگهانی نرخ فرونشست و یا تند شدن شیب تغییر ارتفاع و یا دلایل احتمالی دیگر، گاهی نشانه‌هایی چون شکاف‌های افقی عمیق در سطح زمین و تَرَک‌هایی در دیوارها و سقف ابنیه منطقه تحت تأثیر، مشاهده می‌شود، اما لزوما برای اثبات فرونشست نباید به‌دنبال علائم ظاهری بود».

وی اضافه کرد: «اما فروچاله یا فروریزش به فرورفتگی سطح زمین در اشکال بیضوی یا کروی در دیواره‌های با شیب تند در ابعاد به طور متوسط سه متر تا ده‌ها متر گفته می‌شود که در اثر گسیختگی لایه‌های سطحی ایجاد می‌شود. این پدیده، در زمان کوتاهی رخ می‌دهد و حتماً قبل از وقوع آن فضای خالی بزرگی در زیر زمین ایجاد شده است. فروچاله و فروریزش می‌تواند یکی از آثار فرونشست باشد اما دلایل دیگری هم می‌تواند داشته باشد مخصوصا در شهرها، ارتباط مستقیمی بین فروریزش‌ها و فروچاله‌هایی که در معابر شهری با آن مواجه هستیم و فعالیت‌های اصطلاحاً عمرانی وجود دارد؛ مثلا ریزش زمین در قسمت‌هایی از تهران مانند منطقه شهران، چهارراه مولوی، بازار تهران و...لزوما مربوط به فرونشست نیست زیرا در این مناطق نرخ بسیار پایینی از فرونشست را داریم و به نظر می‌رسد، عواملی چون حفره‌های گسترش یافته ناشی از قنات‌های قدیمی، دلیل پیدایش آنها باشد».

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور، تصریح کرد: «در پدیده فروچاله قطعاً باید سقف یک حفره زیرزمینی دچار ریزش شده باشد و این رویداد روی سطح زمین نیز به صورت واضح قابل رویت است، درحالیکه در پدیده فرونشست، زمین به وسعت یک دشت درگیر می‌شود و در واقع آثار آن به وضوح دیده نمی‌شود».

شفیعی گفت: «زمین لغزش هم پدیده دیگری است که به حرکت توده‌های سنگ و خاک به طرف پایین و بر روی شیب بر اثر نیروی گرانشی زمین می‌گویند. جاهایی که خاک، دانه‌بندی ریزی داشته باشد، تحت تأثیر رطوبت به صورت توده‌‌‌های بزرگ به هم می‌چسبد و با فشار آب از جا کنده شده و در جهت شیب زمین شروع به حرکت می‌کند، لذا سیلاب می‌تواند خطر وقوع آن‌را افزایش دهد».

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور عنوان کرد: «آنچه در حیطه وظایف ماست بررسی تغییرات هندسی زمین است که می‌تواند با تغییرشکل‌هایی در سطح زمین توأم باشد. در واقع تغییرات پوسته زمین که در عرض، طول و یا ارتفاع ایجاد می‌شود را در مجموع  تحت عنوان تغییرات هندسی می‌دانند که اندازه‌گیری همه این موارد، به سازمان نقشه‌برداری کشور مربوط است و ما نخستین هشدارها را در این زمینه‌ می‌دهیم».

وی در پاسخ به این سوال که کدام مناطق در تهران بیشتر از سایر نقاط تحت تأثیر فرونشست و فروچاله است، اظهار کرد:  «فروچاله چیزی است که اتفاق می‌افتد و پس از رخداد، می‌توانیم آن‌را مشاهده کنیم؛ به صورت کلی جاهایی که در آن فرونشست با شدت بالا اتفاق می‌افتد، می‌توانند مستعد فروچاله و فروریزش زمین هم باشند ولی ما هیچ‌گاه نمی‌گوییم جایی که تحت تاثیر فرونشست است، حتما در آنجا فروچاله هم پدید خواهد آمد».

شفیعی یادآور شد: «مناطقی را داریم که فرونشست با نرخ بالایی در آن‌ نواحی اتفاق می‌افتد، اما در ظاهر آثاری دیده نمی‌شود و فروچاله هم رخ نمی‌دهد، اما اندازه‌گیری‌های ما نشان‌دهنده آن است که در آن مناطق، هر سال زمین میزان زیادی افت ارتفاع پیدا می‌کند. در ایران پهنه‌های وسیعی از کشور تحت تأثیر پدیده فرونشست است که از حدود چند میلیمتر تا چند سانتی‌متر در سال فرونشست داریم؛ البته این چند سانتی‌متر می‌تواند در برخی نواحی در محدوده کمتر از 10 سانتی‌متر و در جاهایی مثل جنوب‌غرب تهران، 23 سانتی‌متر در سال باشد».

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور با اشاره به اینکه بر اساس مشاهدات فعلی، از مرکز شهر به سمت مناطق شمالی تهران با پدیده فرونشست مواجه نیستیم، عنوان کرد: «داده‌های ما پدیده فرونشست در نواحی بالای تهران را نشان نمی‌دهد.  فرونشست عمدتا از جنوب غرب تهران و در محدوده اتوبان آیت‌الله سعیدی و اتوبان آزادگان گسترش پیدا کرده است و حتی اعلام کرده‌ایم که در حال حاضر فرودگاه مهرآباد هم در دایره خطر فرونشست قرار دارد».

وی ادامه داد: «در نزدیکی فرودگاه امام هم نرخ چند سانتی‌متری فرونشست را گزارش کرده‌ایم و چون این پدیده به آرامی و در پهنه وسیع  اتفاق می‌افتد، با شیب ملایم دایره آن در حال گسترش است و ممکن است در آینده نه‌چندان دور این فرودگاه مهم را در معرض خطر قرار دهد».

شفیعی گفت: «بیشتر زمین‌های کشاورزی جنوب و جنوب‌غرب تهران و مناطقی مانند رباط کریم و شهریار تحت تأثیر فرونشست‌های با نرخ بالای 10 سانتی‌متر هستند که این نرخ نگران‌کننده‌ای است وکارشناسان ما با مشاهدات میدانی، آثار محسوسِ تخریبی این پدیده را در ساختمان‌ها و زمین‌های  کشاورزی مناطق مذکور هم مشاهده کرده‌اند».

رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور اضافه کرد: «گزارش‌هایی از فرونشست در محدوده‌های محل عبور خطوط راه‌آهن نیز داریم که شامل تغییرات ارتفاعی در بستر ریل‌های راه آهن است. در این زمینه مطالعات و بررسی‌های بیشتری مورد نیاز است، اما آنچه که تاکنون توسط برخی سازمان‌ها و وزارتخانه‌های زیربنایی به ما منعکس شده، بیانگر آن است که ارتفاع نقاط ترازیابی سازمان نقشه‌برداری کشور، عمدتاً به دلیل فراگیر شدن پدیده فرونشست، طی سال‌های اخیر در موارد متعددی دستخوش تغییر شده و به دقت فعالیت‌های مهندسی، آسیب جدی وارد شده‌است. طراحی و نگهداری شریان‌های حیاتی بدون در اختیار داشتن و به روزنگهداری، تراز ارتفاعی دقیق زمین امکان‌پذیر نیست و پایداری ابنیه مهمی چون خطوط ریلی و خطوط انتقال برق، گاز و آب و... را با چالش جدی مواجه می‌کند».

شفیعی با اشاره به اینکه داده‌ها و اطلاعات این سازمان، می‌تواند نقش مؤثری در مدیریت مخاطرات طبیعی داشته باشد علاوه بر اقدامات انجام شده در خصوص تهیه «اطلس‌های فرونشست مناطق مختلف» و نیز «پیش‌نشانگرهای زلزله»، به تدوین طرح «نقشه خطرپذیری سیل کشور» در سازمان نقشه‌برداری کشوراشاره کرد که در صورت اجرایی شدن، می‌تواند میزان آمادگی برای مواجهه با سیلاب‌های ویرانگر را به میزان قابل توجهی ارتقا دهد.