مدیریت بحران اولویت نخست مدیران و دستگاه‌ها باشد

به گزارش گروه اجتماعی خبرگزاری برنا؛ «حمیدرضا اسکاش» در ارزیابی چالش ها و درس زمین لرزه ۷.۳ ریشتری ۲۱ آبان ۹۶ در ۱۱ کیلومتری بخش ازگله و ۳۲ کیلومتری شهرستان سرپل ذهاب در غرب کرمانشاه از منظر مدیریت سوانح و بلایا افزود: نکته مهم این است که فکر می‌کنیم با خریداری تجهیزات و ساخت ساختمان‌های مدیریت بحران و انباشتن سوله‌های اقلام اضطراری، دیگر باید آسوده خاطر باشبم.

وی ادامه داد: برخی مدیران، خود را از آموزش‌ و مشورت‌ در زمینه مدیریت و فرماندهی سوانح و بلایا بی‌نیاز می‌دانند و حتی اگر زیرمجموعه‌ها را برای شرکت در فرایندهای آمادگی و توان‌افزایی تشویق و حتی اجبار کنند، خود حاضر به نشستن در یک جلسه آموزشی نیستند.

اسکاش تصریح کرد: این عده از مدیران درنیافته‌اند که مدیریت بحران و فرماندهی در سوانح و بلایا دارای ابعاد فنّی و تخصصی است و بسیار پیچیده‌تر از مدیریت در شرایط عادی است. برخی متولیان نیز بر این تصورند که برای مقابله با بحران‌ها سرعت‌ عمل و تجربه کافی است.

رئیس مرکز عملیات اضطراری جمعیت هلال احمر ادامه داد: جامعه علمی و دانشگاهی نیز با قرار دادن پسوند بلایا، سوانح و بحران به عناوین روزمره‌ خود، رشته‌های جدیدی را در زمینه سوانح و بلایا ایجاد کرده‌اند اما آنچنان که توقع می‌رفت تاثیر کاربردی و قابل قبولی بر بهبود این نابسامانی در میدان عمل نداشته‌اند.

اسکاش مدیریت بحران را «اقداماتی واکنشی در زمان وقوع سوانح و بلایا بدون برنامه و دستورالعمل‌های عملیاتی از پیش تهیه، تدوین، توافق، تمرین و به‌روز شده» تعریف کرد و افزود: فعالیت‌هایی شتاب‌زده و مدیریت بدون برنامه مناسب عملیات در شرایط اضطراری نیست.

وی ادامه داد: در ایران، قوت و ضعف سازمان‌ها و دستگاه‌ها به شدت متأثر از قوت و ضعف متولیان مربوطه است بنابراین، قبل از هر چیز دیگری ابتدا باید به انتخاب اصلح مدیران و متولیان کلیدی مدیریت بحران کشور اهتمام شود تا با ضعیف‌ترین قوانین و کم‌ترین تجهیزات، بالاترین بازدهی را از خود نشان دهند.

رئیس مرکز عملیات اضطراری جمعیت هلال احمر افزود: البته هیچ کشوری به یک‌باره به سطح مطلوبی از کفایت و کیفیت در این زمینه نرسیده، اما از یک نقطه و در یک زمان تصمیم گرفته که گام درست را بردارد و این مسیر طولانی و پیچیده را آهسته و پیوسته طی کند.

این مدرس و مشاور مدیریت بحران ادامه داد: زمین‌لرزه ازگله در ساعاتی به‌ وقوع پیوست که مردم، بیدار و هوشیار بودند؛ یعنی ساعت ۲۱ و ۴۸ دقیقه و ۱۶ ثانیه. بدیهی است که سرعت و دقت واکنش انسان بیدار در برابر خطر، در مقایسه با فردی که به خواب رفته و خصوصاً کسی که در خواب عمیق است و ناگهان بیدار می شود، بسیار متفاوت است.

به گفته وی، به عبارت دیگر، افرادی که بیدارند یا هنوز به خواب عمیق نرفته‌اند با سرعت بیشتری خود و اطرافیانشان را از مهلکه نجات می‌دهند. اغلب زلزله‌زدگانی که خانه‌هایشان آوار شده بود اظهار می‌کردند که در لحظه وقوع زلزله در حالی از خانه گریخته‌اند که سقف و دیوارها در حال فروریختن بوده است. نتیجه اینکه اگر این زلزله در نیمه شب اتفاق می افتاد قطعا تلفات انسانی مضاعف می شد.

وی گفت: مرکز زلزله یا کانون آن نزدیک مناطق پرجمعیت نبود، بلکه در نقطه‌ای رخ‌ داد که روستاهایی پراکنده و چند شهر کم‌جمعیت در دامنه تخریب آن واقع شده بودند.

رئیس مرکز عملیات اضطراری جمعیت هلال احمر افزود: براساس گفت‌ وگو با مردم و شهردار سرپل‌ذهاب و همچنین ساکنان روستاها، دقایقی قبل از وقوع زلزله هفت و سه‌دهم ریشتری، یک پیش‌لرزه احساس شده که می‌توانسته باعث خروج بخشی از مردم شهر و روستاها از منازل شده باشد.

اسکاش گفت: گزارشات ثبت‌ شده موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران و پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی، وقوع چنین پیش‌لرزه‌هایی را در ساعت ۲۱ و ۵ دقیقه به بزرگای چهار و نیم ریشتر تأیید می‌کند. البته گرچه شواهدی مبنی بر اینکه پیش‌لرزه یادشده تا چه اندازه در خرو ج مردم از زیر سقف‌ها به سمت فضای آزاد امن خارج از خانه‌ها مؤثر بوده است، در دست نیست اما در هوشیاری مردم بطور قطع تأثیر به‌سزایی داشته است.

رئیس مرکز عملیات اضطراری جمعیت هلال احمر ادامه داد: عمق کانون این زلزله، که در ۱۱ کیلومتری سطح زمین رخ داد عامل مهم دیگری است که پیامدهای آن را تخفیف داده و چنانچه این کانون نزدیک‌تر به سطح زمین بود، بطور قطع شاهد تلفات و خسارات مضاعفی بودیم.

وی اظهار داشت: همچنین طبیعت و جغرافیای کوهستانی این منطقه نیز، به‌ سبب وجود رشته‌کوه‌های مرتفع و ریشه‌دار، باعث ثبات نسبی آن در مقایسه با مناطق مسطح و سست شده است.

رئیس مرکز عملیات اضطراری جمعیت هلال احمر گفت: با این‌ وجود باز هم غافلگیر شدیم و پس از وقوع بلیه، درحالیکه مردان و زنان و کودکانی آخرین نفس‌های خود را در زیر آوار می‌کشیدند و هر ثانیه معنای مرگ و زندگی داشت، برخی مدیران و مسئولین محلی وملی تشکیل جلسه دادند و شاید برای نخستین بار به این مسئله فکر کردند که چه کارهایی را باید به انجام رسانند. سئوالی که سزاوار بود مدت ها پیش مطرح و رسیدگی می شد.

وی افزود: تمام توصیه‌ها و آموزش‌های ما نیز بی‌فایده بود؛ سال‌ها پشت تریبون‌های هر نشست و کنگره‌ای و سر هر کلاس و کارگاهی به مدیران و متولیان استان‌ها، فرمانداری‌ها، شهرداری‌ها و همچنین سازمان‌ها و نهادهای گوناگون توصیه می‌کردیم که «مدیریت بحران از لحظه وقوع آن آغاز نمی‌شود، بلکه قسمت مهم، تأثیرگذار و حجیم آن قبل از شرایط اضطراری آغاز می‌شود».

اسکاش ادامه داد: همواره تاکید کرده ایم که برای سوانحی که احتمال وقوع آن می رود از پیش آماده باشیم، برنامه و دستورالعمل‌های عملیاتی خود را از پیش تهیه و منابع لازم را تأمین کنیم تا در روز واقعه غافلگیر نشویم.  

این مدرس و مشاور مدیریت بحران به برخی توصیه‌هایی که عمل به آنها از سوی متولیان ذی‌ربط، می‌تواند منجر به کاهش احتمال وقوع سوانح، کاهش پیامدها، ارتقای آمادگی و بهبود عملکرد، در پاسخ بعدی، شود اشاره کرد و گفت: مشاهده ساختمان‌های سالم در بین سازه‌های فروریخته که حتی ترک هم نخورده‌اند، این واقعیت را تداعی می‌کند که بهترین و به‌صرفه‌ترین روش مقابله با زلزله و پیامدهای ناگوار آن در کشور بهسازی، مقاوم‌سازی، سبک‌سازی به‌خصوص در مورد سقف‌ها و استانداردسازی و مهم‌تر از آن نظارت تمام‌عیار بر رعایت موارد یادشده است.

وی تاکید کرد: رعایت قوانین و مقررات ساخت‌وساز به‌ خصوص مقررات مقاوم‌ سازی لرزه‌ای ساختمان‌ها (آیین‌نامه ۲۸۰۰) باید در کشور نهادینه‌ و بر اجرای آن نظارت دقیق‌تری اعمال شود و به متولیان ساخت‌وساز شامل مهندسان و حتی بنّاها و کارگران ساختمانی در زمینه رعایت حداقل‌های استاندارد سازی، ساخت و طراحی بهینۀ یک ساختمان آموزش داده شوند. تاکید می کنم که با مسئولین و مهندسین و دستگاه هایی که در این زمینه قصور می نماید می بایست برخورد جزایی و کیفری کرد.

اسکاش افزود: ساختمان‌های دولتی و عمومی به‌خصوص ساختمان‌هایی که قرار است در زمان بحران زلزله خدمات‌رسان باشند باید در اولویت بهسازی و استاندارسازی قرار گیرند و بیمه واحدهای مسکونی و تجاری به‌دست مردم و بیمه اماکن عمومی و زیرساخت‌ها توسط دولت باید رفته‌رفته نهادینه شود. در بیمه اماکن مردمی، حمایت‌ها و یارانه‌های ویژه دولت و اجباری‌کردن آن لازم است.

 سامانه هشدار به‌ هنگام

رئیس مرکز عملیات اضطراری جمعیت هلال احمر با بیان اینکه سامانه هشدار به هنگام تاثیر انکار ناپذیری در هشدار به موقع برای هوشیار کردن مردم به منظور خروج از منازل و قرارگرفتن در مناطق امن و در نتیجه کاهش تلفات انسانی حتی در سوانح و بلایای غیر مترقبه نظیر زلزله که در آن ثانیه ها حیاتی اند، دارد، تاکید کرد: به‌نظر می‌رسد مراکز استان و سازمان‌های متولی مدیریت بحران دارای سیستم‌های به‌هنگامِ هشدار زلزله‌ هستند. اما بین این سامانه و جامعه شکافی است که باید با ابزارهایی گوناگون از جمله سیستم‌های آلارم، پیامک، اپلیکیشن‌های ویژه، صدا سیما، بلندگو و مانند آن تکمیل شود.

وی گفت: همچنین توسعه و تکمیل ایستگاه‌های لرزه‌نگاری و شتاب‌نگاری در نقاط مختلف کشور، تهیه، تدوین و ابلاغ پروتکل یا دستورالعملی مبنی بر تحلیل فعالیت‌های لرزه‌ای و به‌خصوص پیش‌لرزه‌های محسوس،  بدین منظور که تکلیف مردم و مسئولان در زمان تخلیه ساختمان‌ها و زمان امن برای بازگشت به سازه ها روشن شود. این می‌تواند منجر به کاهش احتمال وقوع سوانح، کاهش پیامدها، ارتقای آمادگی و بهبود عملکرد، در پاسخ بعدی شود.

 آماده‌سازی مردم برای شرایط اضطراری

اسکاش با بیان اینکه آموزش و آگاه سازی مردم درباره درک خطر و اقداماتی که باید در مراحل قبل، هنگام و پس از زلزله انجام دهند از اقدامات اساسی است که می تواند تاثیر به سزایی در کاهش خسارات و تلفات ناشی از سوانح و بلایا داشته باشد، افزود: استفاده از روش‌های آموزش همگانی مؤثرتر به‌خصوص در محیط‌های شهری و همچنین توجه به سرفصل‌های اسکان اضطراری و آواربرداری سطحی به‌زبان ساده و نیز پناه‌گیری و تخلیه اضطراری در کنار کمک‌های اولیه برای عموم مردم ضروری به‌نظر می‌رسد.

وی خاطرنشان کرد: آماده‌نکردن مردم برای شرایط اضطراری، خسارات و تلفات را افزایش می‌دهد و مدیریت بحران را دشوارتر و پیچیده‌تر می‌کند در همین راستا سازمان‌دهی تیم‌های واکنش سریع محلات، روستاها و تجهیز آنها به امکانات اولیه خودامدادی و دیگرامدادی در شرایط اضطراری علاوه‌بر آموزش‌های پیش‌گفته توصیه می‌شود و ضرورت آموزش‌های نجات برای نیروهای مسلح سپاه و ارتش که احتمال حضور آنها در لحظات اولیه وقوع زلزله به‌منظور امدادرسانی زیاد است.

بیمه سوانح طبیعی

رئیس مرکز عملیات اضطراری جمعیت هلال احمر با بیان اینکه فرآیند مدیریت ریسک از شروع طراحی و ساخت و سازها تا دوره بهره برداری و بعد از استهلاک آنها موضوعیت دارد که یکی از ابزارهای مهم و موثری که برای مدیریت ریسک و مدیریت تبعات بلایای طبیعی برای انسان و سرمایه های مادی وی کاربردی وسیعی  دارد بیمه است، گفت: بیمه سوانح طبیعی در کشورهای بلاخیز راه‌کار مؤثری در کاهش خطرپذیری، ارتقای کیفیت تولیدات و انتقال بار مالی خسارات ناشی از سوانح و بلایای طبیعی از دولت و مردم به شرکت های بیمه است و باید در این راستا «صندوق بیمه همگانی حوادث طبیعی» تعیین تکلیف و هر چه سریعتر اجرایی شود.

آمادگی ظرفیت‌ها برای پاسخ اضطراری

وی گفت: برای آمادگی ظرفیت ها برای پاسخ اضطراری یکپارچه‌سازی واژگان، مفاهیم و اصطلاحات مرتبط با مدیریت و فرماندهی بحران برای ایجاد درک مشترک در همه دستگاه‌ها و نهادها، تهیه و تدوین برنامه یا چارچوب پاسخ ملی برای هرگونه شرایط اضطراری، تهیه و تدوین برنامه ملی زلزله، ایجاد مرکز کنترل و هماهنگی عملیات اضطراری کشور و سایر ستادهای منطقه‌ای و سازمانی با ارتباط یکپارچه، سازمان‌دهی منابع انسانی سازمان‌های گوناگون در قالب ICS بومی‌سازی‌ شده آموزش‌های جامع، کاربردی و هماهنگ برای همه سطوح و سازمان‌های مرتبط و متولی در امر مدیریت بحران، تأمین بودجه و امکانات مورد نیاز دستگاه‌ها براساس مأموریت‌ها و وظایف محوله در شرایط اضطراری، برنامه‌ریزی، انجام و ارزیابی انواع تمرین‌ها و مانورهای مرتبط و بررسی و بازنگری مستمر و دوره‌ای مهم و حائز اهمیت است.

این مدرس و مشاور مدیریت بحران افزود: خوشبختانه چندی پیش با تصویب و ابلاغ قانون جدید مدیریت بحران کشور، بارقه ای از عزم و اراده متولیان و صاحب­نظران حوزه کاهش خطرپذیری و مدیریت بحران کشور دیده شده که می­ تواند درصورت استمرار و تعمیق، راه­های نرفته و کاستی­ های گذشته را جبران کند.