بنای گنبد مطهر و تزئینات آن همواره مورد توجه حاکمان وقت بوده و در طول تاریخ بارها تغییر کرده و مرمت و بازسازی شده است. در گزارش پیش رو در زمینه ساخت و مرمت این بنای باشکوه با کارشناسان به گفت­وگو نشستیم.

گنبد اولیه حرم مطهر

در حال حاضر بقعه مطهر حضرت، به عنوان هسته اصلی حرم مطهر یک گنبدخانه رفیع است؛ بنایی چهارطاقی که بر فراز آن یک گنبد دو پوسته گسسته با ساقه بلند قرار دارد. انتهای گنبد از کف حرم تا انتهای پوشش درونی 88/1 متر و از کف حرم تا انتهای پوشش بیرونی 31 متر است. دور گنبد در سطح خارجی 42 متر و ارتفاع از اول طلاکاری تا نوک گنبد5/16 متر است.

به گزارش خبرگزاری برنا از مشهد، رجبعلی لباف خانیکی، باستان شناس و رئیس سابق سازمان میراث فرهنگی و گردشگری خراسان رضوی در زمینه مراحل ساخت گنبد مطهر در این خصوص می­گوید: بنای اولیه مدفن امام رضا(ع) به ده سال پیش از شهادت ایشان برمیگردد. و آن قبه ای بود که به دستور مامون عباسی جهت دفن پدرش هارون در سال 193 قمری ساخته شد. وی با اشاره به اینکه از کم و کیف دقیق بنای اولیه یا هارونیه اطلاعی در دست نیست اما با توجه به نحوه قرارگیری مدفن مطهر امام هشتم(ع) میتوان فرض کرد که محدوه بنای اولیه همان محدوده کنونی روضه منوره بوده است، می­افزاید: به گفته بیهقی حرم مطهر یکبار در پایان عهد سامانیان و بار دیگر در زمان سلطنت مسعود غزنوی تجدید بنا شده و راوندی به وضوح ساخت قبه حرم را به سوری بن معتز نسبت داده است.

لباف خانیکی با بیان اینکه بنای اولیه گنبد مطهر، چه در زمان سامانیان و چه در دوران غزنویان تکمیل یا ساخته شده، در ساخت آن از شیوه معماری آرامگاه امیر اسماعیل سامانی در بخارا و ارسلان جاذب در سنگ بست استفاده شده است، خاطرنشان می­کند: آن گونه بناها آغازگر بناهای تدفینی در ایران دوره اسلامی محسوب می­شوند؛ نظیر بنای سنگ­بست که نمای سه بخشی از داخل و خارج دارند و نمای داخلی سهم بیشتری از تزئینات را دارد. مثل آجر کاری­های زیبا و خفته راسته زیر گنبدها؛ در حالی که نمای بیرونی بدنه و پایه گنبد سنگ­بست ساده و بی­آلایش است.

این باستان­شناس با تاکید بر اینکه برخی از کارشناسان، هسته اولیه گنبد و بارگاه امام هشتم(ع) را همانند آرامگاه ارسلان جاذب(والی توس در زمان سلطان محمود غزنوی) دانسته و معتقدند هر دو بنا تقریبا در یک برهه از زمان یعنی قرن چهارم هجری ساخته شده و می­توانند مفسر یکدیگر باشند، می­گوید:  نزدیکی و مشابهت ابعاد و اندازه­های روضه منوره و فضای درونی آرمگاه ارسلان جاذب این فرضیه را به حقیقت نزدیک می­کند که بنای حرم مطهر که در دوره غزنویان تجدید بنا شده همانند و به شیوه آن بوده است.

وی اضافه می­کند: به هر روی شباهت مقبره ارسلان جاذب و بنای اولیه حرم مطهر امام رضا(ع) از جمله در سقف و گنبد، آنقدر زیاد بوده که برخی معمار هر دو بنا  را یکی دانسته­اند.

لباف خانیکی با اشاره به اینکه ظاهرا حرم مطهر با همان هیات و ساختار دوران غزنویان به همراه مسجد بالاسر و یا مقبره ابوالحسن عراقی در دوره سلجوقیان نیز وجود داشته و دخل و تصرف­های اندک احتمالا منحصر به مرمت­ها و تزئینات معماری بوده است و حرم تا دوره تیموری تغییر ساختاری نکرده است، تاکید می­کند: با روی کار آمدن شاهرخ تیموری و انتقال پایتخت به هرات، دامنه تغییرات در نوع خاصی از معماری که در سمرقند آغاز شده بود به مشهد و نواحی شرقی خراسان نیز رسید. در این مرحله معماران عصر تیموری بر بدنه بیرونی بناها پوشش تزئینی کشیدند که با بدنه اصلی آجری بناها تفاوت داشت و روی آن را می­پوشاند و گنبدهای بلند بر فراز ساقه­­ای استوانه ای هم علاوه بر پوشش گنبدهای زیرین شکوه و زیبایی خاصی به بناها و بخصوص بناهای آرامگاهی می­دادند.

سازه کنونی گنبد مطهر

لباف خانیکی درباره سازه کنونی گنبد و گلدسته حرم مطهر می­گوید: طی سالهای 817 تا 821 و دوران حکومت بایسنقر میرزا بر مشهد، از سوی شاهرخ تیموری مسجد گوهرشاد و رواق­های دارالسیاده و دارالحفاظ ساخته شد و گنبد مسجد گوهرشاد به ارتفاع 68/39 متر، مناره­های مسجد با ارتفاع 50/39 متر، ایوان قبله مسجد با ارتفاع 23 متر در مجاورت بقعه امام هشتم قد کشیدند. گنبد آجری بقعه مطهر با ارتفاع کمتر از 19 متر در کنار آنها از نمود افتاده و احتمالا استاد قوام الدین شیرازی جهت نمودار کردن حرم مطهر که نقطه عطف مجموعه معماری آستان قدس رضوی محسوب می­شده تدبیری اندیشید.

وی با اشاره به اینکه قوام الدین شیرازی با برآوردن ساقه­ای بلند و متناسب با حجم بنا بر شانه قاعده مربع بنای عصر غزنوی، گنبدی به ارتفاع 20/31 متر بر روی ساقه استقرار داد، خاطر نشان می­کند: این امر با اجرای ستون­های پشتیبان آجری پلکانی معروف به خشخاشی، در فضای داخلی گنبد و بر فراز قاعده هشت ضلعی پایه گنبد عصر غزنوی و حد فاصل پوشش قدیم و جدید امکان­پذیر شده است. نمودار شدن گنبدی که با کاشی­های مزین و مشخص بوده، راه را برای آینده باز کرده تا در کنار ایوان­های صحن عقیق، گنبدهای مدرسه پریزاد  و مدرسه دو در و آرامگاه شیخ بهایی و گنبد الله وردی خان نیز بدرخشد.

طلاکاری و تزئینات  گنبد مطهر رضوی

اکنون این پرسش مطرح می­شود که طلاکاری نمای بیرونی گنبد مطهر مربوط به چه دوره­ای است؟

بهزاد نعمتی، پژوهشگر و کارشناس بنیاد پژوهش­های آستان قدس رضوی در پاسخ به این سوال با اشاره به اینکه مطابق گزارش صدرالدین سلطان، مورخ دوره صفوی، گنبد حرم ابتدا با کاشی سبز رنگی پوشیده بود و در دوران صفوی طلاکاری شد، به خبرنگار آستان نیوز می­گوید: در قرن دهم هجری شاه طهماسب اول، دومین پادشاه صفوی، برای ادای نذر خود برای اولین بار گنبد حضرت را طلاکاری کرد؛ ماجرای این نذر از این قرار بود که هنگام حمله ازبک­ها به خراسان، شاه از امام رضا(ع) کمک خواست که: «نوعی کنید که سپاه پراکنده ما مجتمع گردند که حضرت امام رضا سلطنت به ما داد». بدین ترتیب پس از پیروزی به مشهد بازگشت و گنبد مطهر و گلدسته کنار آن را طلاکاری نمود و برای این کار 63 من طلا(189 کیلوگرم) به جهت گنبد و هفده من(51 کیلوگرم) برای میل گنبد صرف نمود.

وی با تاکید بر اینکه طلاکاری گنبد، هم از جهت پوشش فلزی روی آن و هم از نظر جنس و رنگ طلایی، یک نوع نوآوری و ابداعی خلاقانه بود که تا آن زمان در دنیای اسلام نظیر نداشت می­افزاید: این نما به صورت خشت­های مسی روکش شده با ورقه های نازک طلا اجرا می­شد و با توجه به جایگاه طلا در باورها به عنوان نماد جاودانگی و نیز جایگاه رنگ طلایی در باورهای عرفانی می­تواند به عنوان یک عمل آیینی و سمبلیک بررسی شود. اما متاسفانه در کتابهای تاریخی درباره کتیبه احتمالی این گنبد و مشخصات دیگر طلاکاری ان گزارشی در دست نیست.

نصب کتیبه و مرمت گنبد مطهر

گنبد مطهر رضوی در قرن­های گذشته بارها تخریب و بازسازی شده است. نعمتی با اشاره به اینکه شاه عباس صفوی، مشهورترین و مقتدرترین شاه صفوی، پس از تاج گذاری مشهد را که به دست ازبک­ها افتاده بود بازپس گرفت، می­گوید: یکی از اقدامات مهم وی در بازسازی حرم که توسط ازبک­ها آسیب دیده بود، تعمیر مهمترین نماد و جلوه بیرونی حرم، یعنی گنبد طلا بود. طلاکاری بالای گنبد را از شاه طهماسب و ایجاد سه دریچه ساقه گنبد را از شاه عباس اول می­دانند.

وی می­افزاید: شاه عباس تصمیم گرفت در جریان تعمیر یا تکمیل بنای گنبد کتیبه­ای یک کتیبه در امتداد دور گنبد به آن اضافه کند؛  این کتیبه در شرح اقدامات شاه عباس صفوی در بازسازی حرم و گنبد بود؛ نوشته ای که نشان می­داد شاه از مال خالص خود این اقدامات را انجام داده است.

کارشناس بنیاد پژوهش­های اسلامی آستان قدس با اشاره به اینکه کار کتیبه گنبد مطهر، پس از شش سال در سال 1016 قمری به پایان رسید، می­افزاید: این کتیبه را که یک قاب سرتاسری در بالای ساقه گنبد به خط ثلث جلی بر زمینه لاجوردی است، خوشنویس محبوب شاه، علیرضا عباسی تبریزی نگاشت. در داخل نوار حاشیه کتیبه به خط نستعلیق خفی داخل یک قاب کوچک آمده است: «عمل کمال الدین محمود نازل یزدی1015»؛ کمال الدین محمود احتمالا همان زرگر مشهور دوره شاه عباس است، کسی که در اسناد آستان قدس در سال 1011 قمری با عنوان امیر محمود زرگر تعمیرکننده کرسی ضریح امام رضا(ع) از او نام برده شده است.

وی می­افزاید: در زمینه لاجوردی کتیبه، نقوش ختایی به صورت ساقه­های چرخان و برگ و گل در لابلای حروف پیچیده است. این آرایه­ها در ابتدای کتیبه با گل­های پر تعداد است و به تدریج در طول کتیبه به نقوش اسلیمی شبیه شده و در آخر کتیبه، بدون گل و تنها به شکل ساقه­ها و برگ­های نازک تبدیل می­شود. نوار حاشیه با زمینه سبز و نقوش اسلیمی تکرار شونده در بالا و پایین کتیبه دیده می­شود.

دومین بازسازی و دومین کتیبه گنبد طلا

نعمتی با بیان اینکه در سال 1084 قمری شش دهه بعد از تعمیرات دوره شاه عباس، زلزله مهیبی مشهد را لزراند و گنبد مطهر ترک برداشت، می­گوید: تا دو سال بعد خرابی گنبد که اهمیت بیشتری داشت رفع شد. کتیبه های چهارگانه پایین ساقه گنبد راوی این تعمیرات است.

وی با اشاره به اینکه شاه سلیمان صفوی به شیوه جدش،  کار تعمیرات زمان خودش را در یک کتیبه جدید بر نمای گنبد مطهر ثبت کرد، می­افزاید:  بدین ترتیب در زیر کتیبه دور گنبد چهار کتیبه در چهار قاب ترنج بازوبندی بزرگ اضافه شد؛ این کتیبه­ها را که به شیوه کتیبه قبلی بر ورقه­های مسی روکش شده با طلا، قطاعی و نصب کردند، محمدرضا امامی اصفهانی خوشنویس بزرگ آن دوره به خط ثلث جلی نگاشت.

وی اضافه می­کند: درباره تعمیرات پس از زلزله، یک کتیبه دیگر با همین تاریخ به صورت یک قاب طلا در بالای درگاه دارالسیاده به دارالحفاظ وجود دارد؛ این چهار کتیبه یک متن دنباله­دار را درباره زلزله مذکور و تعمیرات شاه سلیمان روایت می­کند. متنی که روایتگر عظمت حرم مطهر و خسارت وارده بر آن از زلزله مهیب و آبادانی دوباره آن توسط شاه است. این متن توسط آقا حسین خوانساری ادیب و فقیه برجسته دوره صفوی تنظیم شده و عبارات کتیبه­های چهارگانه احتمالا به دلیل محدودیت اندازه قاب­ها خلاصه­تر از اصل متن است.

سومین بازسازی گنبد مطهر

کارشناس بنیاد پژوهش­های آستان قدس با با بیان اینکه در سال 1330 قمری قزاق­های روسی حامی محمد علی شاه که بر ضد مشروطه خواهان موضع داشتند وارد مشهد شدند و حرم را بمباران کرده و  به مردم حمله کردند، می­گوید: این تهاجم که به آشوب آخرالزمان و عاشورای ثانی مشهور شد موجب خسارت فراوانی به بناهای حرم از جمله گنبد مطهر گردید؛ روس­ها روی بام حرم رفته و با شکستن پنجره­های گنبد طلا به مردم تیراندازی کردند. تصاویر زیادی از خرابی گنبد مطهر در این زمان در دست است. بنا به گزارش بدر فروزان هجده نقطه گنبد سوراخ شده و گلوله های توپ میان دو پوش گنبد افتاده. همچنین بسیاری از خشت­های طلاکاری شده را خراب کرده بود.  

وی ادامه می­دهد: چند ماه پس از این واقعه، تعمیر گنبد آغاز شد. این کار به حمایت مالی نیرالدوله والی خراسان انجام شد. در کتیبه سنگی مربوط به اقدامات نیرالدوله که به صورت مخدوش و ناقص در فضای باز مقابل بنای هارونیه توس در معرض دید گذاشته شده به عنوان اولین اقدام مهم او آمده که گنبد مطهر را تهذیب نمود.

بازسازی گنبد مطهر در دوران معاصر

نعمتی با بیان اینکه تصاویر گنبد مربوط به دهه بیست شمسی به بعد، فرسودگی و شکاف میان خشت­های نمای گنبد را نشان می­دهد، خاطرنشان می­کند: ظاهرا در اوایل دهه پنجاه شمسی تصمیم گرفته شد تا ایوان طلای صحن انقلاب و گنبد و گل دسته طلای آن توسط پیمانکاران پاکستانی به کلی نوسازی گردد، در خرداد 57 بازسازی گنبد آغاز شد و چون کارگران پاکستانی درطلاکاری ایوان موفق نبودند حسین پرورش، از طلاکاران اصفهانی، کار ایوان  را تمام کرد و پیمانکاری طلای گنبد را به اتفاق جعفر نوروزخان آبکار تهرانی عهده دار گشت. وی می­افزاید: جدا از آبکاری کار تعمیر، زیرسازی و نصب نما توسط استادکاران آستان قدس و به سرپرستی محمد صادق رافتی معمار آستان قدس صورت گرفت. گرچه کارگاه طلاکاری حرم مطهر در کار آبکاری نیز همکاری موثر و نظارت کامل داشت و به دلیل عملکرد موفق این کارگاه، کار تجدید نمای گلدسته های طلا توسط زرگران آستان قدس انجام شد.

نعمتی با اشاره به اینکه اتمام رسمی کار نماسازی گنبد مطهر خرداد 59 بود می­گوید: تا این زمان در چندین مرحله طلا و ورقه­های مسی تحویل کارگاه شد؛ خشت­های قدیمی برچیده و از طلا زدوده می­شد؛ برخی از آنها در کار نمای جدید استفاده می­شد و برخی به انبار می­رفت تا برای نماکاری گلدسته­های طلا استفاده شود.

وی می­افزاید: با نوسازی خشت­ها و طلاکاری، جلوه طلایی گنبد درخشنده­تر و نما کاملا یکدست شد. اضافه کردن یک لایه نازک بتن روی آجرهای گنبد، بهتر شدن زیرکار و اجرای دقیق­تر نما را به ارمغان آورد و بعد از طلاکاری گنبد مطهر، کار تعویض نمای گلدسته­های طلا نیز آغاز شد و سال بعد به اتمام رسید.

نعمتی با بیان اینکه در اثر اضافه شدن لایه 30 متری بتن آرمه روی گنبد، طول زمینه اندکی بیشتر شد و فضا برای افزودن این کتیبه بازسازی فراهم گشت، خاطرنشان می­کند: این کتیبه به صورت یک قاب مستطیل کوچک به خط نستعلیق بر زمینه سبز در انتهای کتیبه دور گنبد اضافه شد که : «هو العزیز در آغاز پانزدهمین قرن بعثت نبوی و در آستانه سالروز پیروزی انقلاب عظیم اسلامی ایران، به رهبری قائد اعظم امام خمینی تجدید طلاکاری و تعمیرات گنبد انجام پذیرفت. صفر المظفر 1400 ه قمری[آذر 1359 شمسی].

وی تاکید کرد: آخرین تعمیر نمای گنبد یک روند زمانبر و پیچیده از مرمت و بازسازی بود که تجربیات تازه­ای را به همراه داشت؛ تجربیاتی که اعتماد به نفس لازم را برای تعمیرات و طلاکاری­های جدید در فضای حرم مطهر فراهم کرد و کیفیت و پایداری کار طلاکاری در حرم مطهر را ارتقا داد.