جلسه نقد و بررسی مستند «شهروند ۴» در سالن سینماحقیقت برگزار شد

به گزارش خبرگزاری برنا، در این جلسه که با استقبال قابل توجه علاقمندان سینمای مستند همراه بود، ابتدا فیلم "شهروند 4" ساخته لورا پوینتراس برنده جایزه اسکار بهترین فیلم مستند 2014 به نمایش درآمد و سپس جلسه نقد و بررسی فیلم با حضور مازیار فکری ارشاد (منتقد و کارشناس) و علیرضا حسن‌خانی (منتقد مهمان) برگزار شد.

ابتدا مازیار فکری ارشاد به تشریح ویژگی ها و عوامل اهمیت "شهروند 4" در سینمای مستند چند سال اخیر پرداخت و با اشاره به اینکه ماجرای ادوارد اسنودن مدت‌ها تیتر یک رسانه‌های دیداری جهانی بود و نام این فرد به یکی از کنجکاوی‌برانگیزترین افراد در سالیان اخیر بدل شده گفت: مستند " شهروند 4" به لحاظ هنری نیز واجد دو ویژگی مهم و قابل بررسی است؛ نخست شیوه طرح معما در قالب یک فیلم مستند است و این که چگونه می‌توان با وارد کردن عناصر ژانر معمایی به سینمای مستند، کشش افزون‌تری برای مخاطب عام ایجاد کرد. نکته دوم هم تدوین فیلم است که چگونه تدوین‌گر برخلاف عادت‌های ذهنی تماشاگر فیلم مستند عمل می‌کند و کارش مورد توجه قرار می‌گیرد.

علیرضا حسن‌خانی منتقد میهمان جلسه نیز درباره نقد سیستم در سینمای مستند و شیوه نقد سیاسی در فیلم "شهروند 4" سخن گفت. وی به تببین نقش و جایگاه ادوارد اسنودن و افشاگری‌هایش در تاریخ سیاسی معاصر پرداخت و گفت: اسنودن و اطلاعاتی که افشا کرده شیوه زندگی جهانیان را دستخوش تغییرات اساسی می‌کند. فیلم به شخصیت اسنودن نزدیک می‌شود و می‌کوشد به مانند یک فیلم داستانی، با نشان دادن زوایایی از زندگی شخصی و عادات و رفتارش، به شخصیت‌پردازی دست بزند. به این شیوه فیلم می‌کوشد شناختی تازه از شخصیتی که در هاله‌ای از ابهام فرورفته ارائه دهد.

فکری ارشاد در ادامه گفت: برخلاف تصور اولیه از فیلمی که برنده جایزه اسکار شده،"شهروند 4" ساختار یک گزارش خبری تلویزیونی را به خود می‌گیرد و به لحاظ بصری می‌کوشد تصویری همانند گزارش‌های خبری اخبار شبکه‌های تلویزیونی را به خود بگیرد، اما به کمک تدوین، طرح معما و شخصیت‌پردازی نتیجه‌ای متفاوت از این ساختار می‌گیرد.

او با اشاره به این که تدوین این فیلم برنده چند جایزه جهانی شده گفت: در تدوین برخلاف ساختار گزارش خبری، تصاویر با برش‌های متعدد کات نمی‌خورند و هر پلان تا حد امکان و گاه بیش از حد لزوم و انتظار به طول می‌انجامند.

حسن‌خانی با تایید این نکته افزود: تدوین‌گر این فیلم ماتیلد بونفوی بانوی تدوین‌گر فرانسوی است که در زمینه تدوین فیلم داستانی هم نوآوری‌‍ها و خلاقیت‌هایی داشته است. از جمله تدوین فیلم "‌بدو لولا، بدو" ساخته تام تیکور که فیلمی کاملا مبتنی بر فرم تدوین بود و در زمان ساخت خود به یک اتفاق جدید در عرصه روایت با کمک تدوین بدل شد. او در تدوین می‌کوشد با تاکید و تعلل زیاد روی یک نما، فیلم را از فرم گزارشی به فرم متفاوتی از روایت و شخصیت‌پردازی نزدیک کند.

فکری ارشاد در ادامه به رویکرد طرح معما در مستند "‌شهروند 4" پرداخت و گفت: فیلم به لحاظ مضمون در مسیری خلاف فرم حرکت می‌کند. در مضمون با یک معمای جاسوسی طرح شده مواجهیم. فیلم در نیم ساعت اولیه با تببین موضوع و طرح آن به شکل معمایی با مایه‌های برگرفته از ژانر پلیسی/ جاسوسی در سینمای داستانی، دهن مخاطب را به سوی دنبال کردن حقیقت و کنارهم گذاشتن آنها و در نهایت تنها گذاشتن مخاطب به منظور آن که خود، این معما را جمع‌بندی و حل کند، می‌برد. در این ساختار و شیوه روایت، به یاد فیلم‌های برجسته ژانر جاسوسی می‌افتیم و دائم به آنها ارجاع می‌دهیم. به عنوان نمونه می‌توان از فیلم "همه مردان رییس‌جمهور" یاد کرد که با توجه به حضور دو خبرنگار افشاگر در کنار مستندساز و دیدار آنها با ادوارد اسنودن و تلاش برای رسانه‌ای کردن حقایق پنهان شده، این برداشت دور از ذهن نیست؛ ضمن آنکه تک‌افتادگی، تنهایی و آسیب‌پذیری شخصیت ادوارد اسنودن به شدت یادآور شخصیت جیسون بورن در سه گانه سینمایی "‌بورن" است.

حسن‌خانی در ادامه بحث به نمونه داستانی دیگری اشاره کرد و گفت: فیلم "‌پرواز ایکار" هم در زمره ارجاعات مستند "شهروند 4" است؛ جایی در فیلم ادوارد اسنودن به پنجره اتاق هتل نزدیک می‌شود و کنار آن می ایستد. در این حالت وضعیتی به شدت آسیب‌پذیر دارد و با توجه به زمینه‌چینی‌های صورت گرفته در طول فیلم، این حس برای مخاطب به وجود می‌آید که او هر آن در معرض خطر ترور قرار دارد. گویی چون زیاده از حد به خورشید حقیقت نزدیک شده، امکان دارد بال‌هایش بسوزد و سقوط کند. این وضعیت در فیلم "پرواز ایکار" هم دیده شده بود و شخصیت اصلی که مثل اسنودن، جاسوسی گریخته از سیستم و افشاگر اسرار سیاسی و امنیتی است، کنار پنجره می‌رود و از راه دور به قتل می‌رسد. نام فیلم هم بر نزدیکی شخصیت اساطیری ایکار و سقوطش اشاره داشت.

در ادامه فکری ارشاد به ریتم کند فیلم اشاره کرد و گفت: فیلم نزدیک به صد و پانزده دقیقه زمان دارد و تقریبا تمامی زمان فیلم به افشای حقایقی هولناک دست می‌زند. افشای دست‌داشتن سرویس‌های اطلاعاتی آمریکا و دیگر کشورها در دسترسی به اطلاعات خصوصی کاربران رایانه و شبکه اینترنت در سطحی وسیع و گسترده حقیقت ترس‌آوری است؛ چرا که نشان می‌دهد انسان معاصر در جهان پس از یازده سپتامبر، دیگر حریم و فضای خصوصی ندارد و کوچکترین اطلاعات شخصی و محرمانه‌اش، توسط دستگاه‌های جاسوسی مورد بازرسی قرار می‌گیرد. ریتم فیلم اندکی کند است و می‌کوشد هر نکته را با تامل و دقت فراوان و با استفاده از تصاویر آرشیوی و تصاویری از اماکن وقوع اتفاقات مهم، مطرح کند و ترس را در دل مخاطب بنشاند.

حسن‌خانی هم به تصاویر آغازین فیلم اشاره کرد و گفت: نمایش تصاویری از جنبش مدنی موسوم به جنبش وال‌استریت و اعتراضات عمومی مردم به سیستم حاکم آغاز می‌‍شود که نشانگر موضع انتقادی فیلم نسبت به وضعیت موجود است. موسیقی گروه nine inch nails هم این تصاویر را همراهی می‌کند که از گروه‌های راک معترض به شمار می‌آید و همواره در ترانه‌هایش سیاست‌های سیستم حاکم را مورد نقد قرار می‌دهد.

گفتنی است که برنامه نمایش فیلم‌های مستند و نقد و بررسی آن، عصر یکشنبه هر هفته در کانون فیلم «سینماحقیقت» مرکز گسترش سینمای مستند و تجربی به نشانی خیابان سهروردی شمالی، میدان شهید قندی، شماره 15 برگزار می‌شود و حضور در آن برای همه علاقمندان آزاد و رایگان است.